«یاسین» یا «یاک ۱۳۰» / خلبانان ایرانی در مسیر آموزش پرواز با جنگنده سوخو ۳۵

علی علیزاده - تحریریه پارسینه| چندین ماه است صحبت از خرید و فروش تسلیحات نظامی بین تهران و مسکو حسابی داغ شده است. از جمله ماجرای فروش پهپاد‌های انتحاری و نقطه زن ایرانی به روسیه و از طرفی خرید هواپیما‌های جنگنده روسی به ایران!

اما تا کنون بنظر می‌رسد یک بخش از این معامله که فروش تجهیزات پیشرفته پهپادی به مسکو بوده انجام شده، اما تا زمان مخابره این خبر، روایت خرید سوخو‌های پیشرفته روسی در حد همان گمانه زنی‌ها باقی مانده است.

پاییز ۲۰۲۳ منابع اطلاعاتی غربی که توافقات امنیتی ایران و روسیه را رصد می‌کنند، فاش کردند که مسکو به زودی یک اسکادران کامل از هواپیما‌های جنگنده را در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار خواهد داد. بر اساس آخرین گزارش‌های رسانه ای، ۲۴ فروند جنگنده سوخو-۳۵ که در ابتدا برای مصر تولید و کنار گذاشته شده بودند، اکنون می‌توانند به ایران تحویل داده شوند. روس‌ها به دنبال مشتریانی برای هواپیمای فروخته نشده هستند و به نظر می‌رسد تهران به عنوان یک انتخاب طبیعی مطرح شده است.

با این حال، این معامله در نهایت به سرانجام نرسید. از آنجایی که ایران با ارسال پهپاد‌های کامیکازه به مسکو به تلاش‌های تهاجم روسیه کمک می‌کند، ایالات متحده نگران دستیابی ایران به جت‌های جنگنده Su-۳۵ است.

ایران در چند دهه گذشته هیچ هواپیمای جنگنده جدیدی خریداری نکرده است، به استثنای چند جنگنده روسی MiG-۲۹ Fulcrum که در دهه ۱۹۹۰ خریداری کرد. علاوه بر MiG-۲۹، نیروی هوایی ایران عمدتاً از هواپیما‌های F-۴ Phantom II، F-۱۴ Tomcat و F-۵ E/F Tiger II اصلاح شده بومی از دوران جنگ سرد استفاده می‌کند. در نتیجه نگهداری و بهره برداری از این هواپیما‌های قدیمی دشوار است.

جان کربی آذر ماه سال گذشته درباره ماجرای فروش سوخو ۳۵ روسی به ایران واکنش نشان داد. وی در سخنانی گفت: روسیه به دنبال همکاری با ایران در زمینه‌هایی مانند توسعه تسلیحات و آموزش است. ما نگران هستیم که روسیه قصد دارد قطعات نظامی پیشرفته‌ای را در اختیار ایران قرار دهد، مانند هلیکوپتر و سامانه‌های پدافند هوایی. طبق گزارش‌ها، از بهار سال ۱۴۰۲، خلبانان ایرانی در روسیه برای یادگیری نحوه پرواز با سوخو (Su-۳۵) آموزش می‌بینند.

این نشان می‌دهد که ایران ممکن است ظرف یک سال آینده جنگنده دریافت کند. این جنگنده‌ها نیروی هوایی ایران را نسبت به همسایگان منطقه‌ای خود به طور قابل توجهی تقویت می‌کنند. این یک مشارکت دفاعی تمام عیار است که برای اوکراین و همسایگان ایران مضر است.

شاید اولین واکنش رسمی آمریکایی‌ها به تقویت بنیه دفاعی ایران و یا حتی تهاجمی تهران در آسمان و همچنین تغییر توازن تسلیحاتی در منطقه به نفع ایران از همانجا آغاز شد، جایی که طرف‌های آمریکایی دست از سر اعتراضات و نا آرامی‌های ایران برداشته و اینبار فریاد زنان درباره تجارت تسلیحاتی تهران و مسکو واکنش نشان دادند.

اما در این میان اگر نخواهیم به چگونگی تأمین هزینه‌های سرسام آور سوخو‌های پیشرفته روسی در میانه تحریم‌های غرب و تنگنا‌های قطعنامه‌ای شورای امنیت توجه کنیم، بی شک ماجرای تربیت خلبانان زبده ایرانی برای بهره برداری از سوخو‌های پیشرفته روسی بسیار حائز اهمیت است. خلبانانی که مهارت، هوش و استعداد آن‌ها قطعاً می‌تواند برتری نظامی ایران در آسمان را به رخ تمام کشور‌های منطقه بکشد.

اما چه تمهیدات، تجهیزات و ادواتی برای آموزش خلبانان ایرانی برای جنگنده‌های پیشرفته روسی اندیشیده شده است؟

قبل از ورود به این بحث بهتر است نگاهی خلاصه به ویژگی‌های جنگنده پیشرفته سوخو ۳۵ داشته باشیم:

در آغاز پروژهٔ سوخو-۳۵ مدل‌های پیش‌نمونه با پیش‌بال ساخته شده بودند؛ ولی در ادامهٔ پروژه برای کاهش سطح مقطع راداری و همچنین چابکی در مانور هوایی، مهندسان تصمیم گرفتند که این پیش‌بال‌ها را حذف کنند. مدل دارای پیش‌بال دیگر ساخته نمی‌شود و در مجموع تنها ۱۵ فروند سوخو-۳۵ با پیش‌بال ساخته‌شده‌است. همهٔ نمونه‌های صادراتی نیز بدون پیش‌بال هستند.

سوخو-۳۵ از رادار بسیار نیرومند N ۰۳۵ ایربیس E بهره می‌برد که به پلنگ برفی مشهور است. این رادار مدل پیشرفته‌ای از رادار N ۰۱۱ M است که در جنگندهٔ سوخو-۲۷ام به کار رفته‌است. این رادار توانایی شناسایی اهداف هوایی در فاصلهٔ ۴۰۰ کیلومتری را دارد و می‌تواند ۳۰ هدف هوایی را از فاصلهٔ ۳۰۰ کیلومتری رهگیری کرده و همزمان با ۸ فروند از آن‌ها درگیر شود. از آنجاییکه این رادار چندمنظوره دارای فناوری دهانهٔ ترکیبی است، توانایی ارائهٔ تصویر‌های باکیفیت از سطح زمین و عوارض جغرافیایی را دارا می‌باشد. این جنگنده همچنین از یک سامانهٔ پیشرفته با نام OLS-۳۵ بهره می‌برد که یک سامانهٔ اوپتو الکترونیک است که می‌تواند روش‌های گوناگونی از رهگیری، ازجمله جستجو و ردیابی فروسرخ را در اختیار خلبان قرار دهد. جنگندهٔ سوخو-۳۵ می‌تواند از فاصلهٔ ۳۰۰ کیلومتری موشک‌های هوا به هوا یا کروز شلیک کند.

این جنگنده از دو موتور AL-۴۱ F ۱ S بهره می‌برد که از فناوری جهت‌دهی رانش برخوردار است. پیکربندی سامانه‌های جهت‌دهی رانش در سوخو-۳۵ همانند پیکربندی به‌کار رفته در جنگنده‌های سوخو-۳۰ ام‌کی‌آی و سوخو-۵۷ است. این فناوری، با حرکت دادن نازلِ موتورها، به سوخو-۳۵ این امکان را می‌دهد تا دینامیک پرواز خود را بسرعت تغییر دهد و توانایی اَبَر چابکی بدست بیاورد تا با این روش بتواند پس از بروز واماندگی (استال)، همچنان با سرعت پایین مانور بدهد. این شیوهٔ رزم با روش‌های غربی تفاوت بسیاری دارد؛ زیرا روش‌های غربی با تکیه بر حفظ و نگهداشتِ انرژی جنبشی جنگنده صورت می‌پذیرد و همیشه با سرعت بالا انجام می‌شود.

موتور‌های سوخو-۳۵ این امکان را فراهم کردند که خلبان بتواند بدون استفاده از پس‌سوز به سرعت زبرصوت دست پیدا کند.

بنا بر گزارش کارلو کوپ، تحلیلگر ارشد «اندیشکدهٔ مطالعات هوایی استرالیا»، ویژگی پرواز ابرپیمایشی که در سوخو-۳۵ وجود دارد، موجب می‌شود که این جنگنده بتواند با هواپیما‌های دیگر که با سرعت و ارتفاع بیشتری پرواز می‌کنند براحتی درگیر و پیروز شود. کوپ ادعا کرد که این ویژگی باعث شده تا سوخو-۳۵ براحتی در نبرد با جنگندهٔ اف-۳۵ پیروز باشد.

شرکت آمریکایی رند کورپوریشن پس از یک پژوهش در سال ۲۰۰۸ میلادی، جنگندهٔ سوخو-۳۵ را برتر از اف-۳۵ نامید و اینگونه ارزیابی کرد که به ازای سقوط هر فروند جنگندهٔ سوخو-۳۵، این هواپیما توانایی سرنگون کردن نرخ ۲٫۴ جنگنده اف-۳۵ را دارد که نسبت ۱ به ۲٫۴ را ایجاد می‌کند.

در پاسخ به این ادعاها، شرکت لاکهید مارتین و وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا این گفته‌ها را بی‌پایه و اساس خواندند و اینگونه بیان کردند که به استثنای اف-۲۲، جنگندهٔ اف-۳۵ در نبرد‌های هوایی به میزان ۴ برابر، برتر از هر جنگندهٔ دیگر بر روی زمین است!

خلبانان ایرانی قبل از سوار شدن بر سوخو ۳۵ با چه هواپیمای آموزشی کار خواهد کرد؟

با شدت گرفتن هیاهوی خرید سوخو ۳۵، متعاقب آن آموزش و چالش خلبانان ایرانی در کسب مهارت برای بهره برداری از این اسکاتران هم مطرح شد و حتی بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی درباره آن به بحث و تبادل نظر پرداختند.

گذشته از آنکه بسیاری ادعا می‌کنند آموزش خلبان تنها چالش سازمان دفاعی ایران نیست، چراکه تأمین منابع انسانی وفادار و قابل دسترس هم دشواری‌های خاص خود را دارد. آموزش این سطح مهارت برای خلبانان نه تنها هزینه بسیار بالایی دارد بلکه قطعاً بسیاری از کشور‌ها برای جذب این نیروی انسانی ماهر سرو دست می‌شکنند.

پس قطعاً سیستم آموزش خلبان در این سطح غیر از فراهم آوردن تجهیزات مدرن برای آموزش باید جاذبه‌های مالی فراوانی هم برای خلبانان آموزش دیده و زبردست هم فراهم کنند.

گفته می‌شود از تجهیزات و ادوات مربوط به آموزش خلبان، فراهم کردن هواپیما‌ها و جت‌های آموزشی است که درباره این مسئله حرف و حدیث فراوان است.

هواپیمای آموزشی یاسین

جت یاسین یا یاک ۱۳۰؟

روزنامه جوان درباره جت آموزشی یاسین می‌نویسد: یکی از دستاورد‌های مهم دفاعی در سال گذشته که در عرصه صنعت هوایی رقم خورد، رونمایی از فروند دوم و نمونه معیار تولید جت آموزشی یاسین در ۲۰اسفند ۱۴۰۱ بود. همچنین خط تولید این جت آموزشی نیز برای تولید فروند‌های بعدی افتتاح شد. یاسین جت آموزشی دوسرنشینه است که قرار است با استفاده از آن حلقه‌های زنجیره آموزش خلبانی شکاری در کشورمان تکمیل شود.

آموزش خلبان هواپیمای جنگنده تفاوت‌های اساسی با خلبان غیرنظامی دارد. آموزش خلبانی هواپیمای نظامی و جنگنده پس از انتخاب دقیق افراد بر اساس آزمون‌های مختلف هوش، روان‌شناسی و آمادگی جسمانی و سلامت فیزیکی و یادگیری مباحث نظری (تئوری) در انجام می‌شود.

یاسین به واسطه داشتن موتور توربوجت به سرعت و سقف پرواز بسیار بالاتری دست می‌یابد و سرعت استال ۹۰ نات و سرعت فرود ۱۲۰ نات را در اختیار خلبان قرار می‌دهد. همچنین ادوات داخلی کابین جت آموزشی پیشرفته هم بسیار شبیه هواپیما‌های رزمی اصلی است و از نظر قابلیت مانور هم نزدیک به آنهاست.

اما در این میان در مراحل آموزش خلبان جنگنده، نیاز به جت مافوق صوت وهواپیمای رزمی بسیار حیاتی است. هواپیمای آموزشی مافوق صوت انجام می‌شود که هواپیما‌های سیمرغ (F- ۵ B) و FT- ۷ برای این منظور در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مرحله آخر آموزش به هواپیمای رزمی و با آن پرواز‌های تطبیقی و آموزش‌های تاکتیکی و رزمی نهایی خاص آن هواپیما را فرا می‌گیرند و تمرین می‌کنند.

بر اساس مراحل مورد اشاره، ایران در رده جت آموزشی پیشرفته مادون صوت فاقد هواپیمای مناسب بود و در نتیجه آموزش این رده با همان هواپیما‌های رده‌های قبل یا بعد انجام می‌شد. با ساخت یاسین امکان آموزش دقیق و حرفه‌ای خلبانان برای تطبیق با سرعت‌های پروازی نزدیک به سرعت صوت و ارتفاعات پروازی متوسط به بالا فراهم می‌شود.

جت یاسین طبق اطلاعات منتشرشده به سرعت ۸۰۰ تا ۹۰۰ کیلومتر بر ساعت و ارتفاع پروازی تا ۱۲ هزار متر دست می‌یابد که بسیار بالاتر از هواپیما‌های توربوپراپ و نزدیک به هواپیما‌های رزمی شکاری یا بمب‌افکن است، اما به واسطه طراحی تخصصی برای امور آموزشی این هواپیما سبب ایجاد بار کاری برای گردان‌های رزمی و هواپیما‌های عملیاتی در خط پرواز نمی‌شود بلکه به تعداد ساعات لازم دانشجوی خلبانی که حالا رسماً خلبان محسوب می‌شود، برای پرواز در سرعت‌ها و ارتفاعات بالاتر آماده می‌شود.

گفته می‌شود در شرایطی که به واسطه سخت‌تر شدن تحریم‌ها و البته کاربرد در تعلیم خلبان نظامی، کشور‌های دیگر حاضر به فروش هواپیمای آموزشی با قابلیت ثانویه رزمی به ایران نیستند، یاسین به عنوان یک جت آموزشی می‌تواند تمامی نیاز‌های آموزشی نیروی هوایی در بعد آموزش خلبانی را در رده پرواز مادون صوت جت و بعد‌ها در رده رزمی سبک برطرف کند و با تولید انبوه این هواپیما، ایران اسلامی علاوه بر رفع نیاز احتمالی ارسال دانشجوی خلبانی به کشور‌های دیگر برای آموزش‌های تکمیلی خواهد توانست دانشجوی خلبانی دیگر کشور‌ها را هم آموزش دهد که این خود می‌تواند موجب ارزآوری برای کشور شود.

یاک130

از سوی دیگر برخی منتقدان می‌گویند یاسین حتی در پیشرفته‌ترین حالتی که امکان روزآمدی داشته باشد به پای قابلیت‌های یاک ۱۳۰ نمی‌رسد و نیاز سیستم آموزشی خلبانی در ایران را به یاک ۱۳۰، آنهم با توجه به احتمال حضور اسکاتران سوخو ۳۵ از بین نمی‌برد.

جنگنده آموزشی یاک - ۱۳۰ Yak-۱۳۰ ساخت واحد یاکوفلف که یک جنگنده آموزشی دو نفره با ظاهری نه چندان با شکوه است. البته با ظاهر نه چندان مطلوب یاکوولف یاک- ۱۳۰ یک هواپیمای نیرومند محسوب میشود.

جنگنده Yak-۱۳۰ در صورتی که کاملا مسلح و پر از سوخت باشد به وزن ۲۲ هزار و ۷۰۰ پوند میرسد. این کمی بیشتر از نصف وزن یک هواپیمای کاملا مسلح شده F-۱۶ است. جنگنده Yak-۱۳۰ هم، چون تعداد زیادی از پروژه نظامی شوروی سابق قبل از آنکه شاهد سوار شدن اولین خلبان در ان باشیم فرایندی طولانی را طی کرد، اما در حال حاضر این جنگنده در مدارس آموزش پرواز پیشرفته نیروی هوایی روسیه استفاده میشود.

یاک- ۱۳۰ توسط شرکت روسی سازنده هواگرد "یاکوولف" طراحی و ساخته شده است و ان را بعنوان یک هواپیمای تهاجمی سبک ودر عین حال بسیار نیرومند می‌شناسند.

در قالب جتی پیشرفته و همچنین آموزشی، یاک- ۱۳۰ مجموعه‌ای از خصوصیات جنگنده های نسل چهارم و نسل پنجم مانند سوخو- ۵۷ را در خود جای داده است. جت نام برده قادر به مشارکت در عملیات های شناسایی نیز بوده و میتواند به اندازه سیصد کیلو گرم بار جنگی حمل کند.

بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند جنگنده‌های Yak-۱۳۰ متعلق به کلاس هواپیما‌های مشهور به جنگنده‌های آموزشی مقدماتی یا به اصطلاح LIFT هستند که به دانشجویان خلبانی اجازه میدهند که با تکنولوژی‌های پیشرفته هنگام سوار شدن به یک جنگنده خط مقدم آشنا باشند.

به همین دلیل است که حضور یاک ۱۳۰ در کنار یاسین می‌تواند برای آموزش خلبانان ایرانی بسیار حیاتی باشد و وجود هر یک، نبود دیگری را توجیه نمی‌کند و هر دو مکمل و مورد نیاز هستند.