منابع آبی ته کشیدند؟!

تحریریه پارسینه: آژیر بی آبی به صدا درآمده و خشکسالی کشور را در گیر کرده است. روزی نیست که کارشناسان حوزه آب، از بحران بی آبی در ایران سخن نگویند و در این باره هشدار ندهند. کاهش نزولات آسمانی و تغییرات اقلیمی و همچنین سوءمدیریت باعث شده تا در سال‌های اخیر، خشکسالی بر بسیاری از استان ها سایه بیاندازد و آنها را با مشکل مواجه کند. به گفته احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک‌سالی سازمان هواشناسی، در حال حاضر کشور ۳۵ درصد کمتر از حد نرمال بارش دریافت کرده است و به همین دلیل نیز در پنجمین سال خشک‌سالی به سر می‌برد. او معتقد است امروزه تغییر اقلیم نه‌تنها در کشور ما، بلکه در خاورمیانه موجب خشک‌سالی‌های طولانی‌تر شده است؛ به طوری که در گذشته شاهد نوسان بارندگی‌ها بوده‌ایم. میزان بارندگی امسال کشور تا امروز ۹۳.۰۶ دهم میلی‌متر بوده است درحالی‌که‌ تا امروز باید ۱۴۵ میلی‌متر به طور نرمال بارش دریافت می‌کرده‌ایم.

تنش آبی در راه است؟

همین دو سه روز پیش بود که سخنگوی صنعت آب در گفت و گو با رسانه ها از بی‌آبی سخن گفت و هشدار داد این وضعیت تابستان سختی را برای برخی از استان‌ها رقم خواهد زد. آنچنان که مجبور به جیره بندی آب شرب خواهند شد: « براساس شبکه مبنای وزارت نیرو، میزان بارش‌های کشور از ابتدای مهرماه تا ۱۷ اسفند، به ۹۳.۸ میلی‌متر رسیده که این میزان نسبت به میانگین درازمدت (۱۵۷.۸ میلی‌متر) کاهش ۴۱ درصدی را نشان می‌دهد؛ همچنین نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته ۲۱ درصد کاهش به ثبت رسیده است.» این کاهش بارندگی اثر مستقیم بر وضعیت ذخایر سدها گذاشته است، به‌طوری که حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور نسبت به سال گذشته ۷ درصد افت داشته و اکنون به ۲۲.۰۹ میلیارد مترمکعب رسیده است. به گفته عیسی بزرگ‌زاده، ورودی آب از ابتدای سال آبی تاکنون ۸.۷ میلیارد مترمکعب بوده که نسبت به سال گذشته ۳۳ درصد کاهش نشان می‌دهد. خروجی آب نیز با کاهش ۲ درصدی به ۱۱.۱۶ میلیارد مترمکعب رسیده است. در این میان، وضعیت برخی دیگر از استان‌ها بغرنج تر است: « استان‌هایی مانند هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خوزستان، کرمانشاه و اصفهان از جمله استان‌هایی هستند که بیشترین کاهش بارندگی را داشته‌اند. به‌عنوان مثال، میزان بارش‌ها در استان هرمزگان ۷۷ درصد و در سیستان و بلوچستان ۷۲ درصد کمتر از حد نرمال ثبت شده است. برخی سدها مانند شمیل و نیان، امیرکبیر، زاینده‌رود و استقلال میناب، کاهش شدید ذخایر آبی را تجربه کرده‌اند. برای نمونه، ظرفیت پرشدگی سد امیرکبیر اکنون تنها ۶ درصد است که اختلاف پرشدگی ۶۰ درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. اگر وضعیت بارندگی در ماه‌های آینده بهبود نیابد، احتمال بروز تنش آبی در تابستان سال آینده افزایش خواهد یافت. بنابراین، توجه به برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی و اصلاح الگوی مصرف یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.»

خشکسالی بی سابقه

 بحران بی آبی پیامدهای بسیاری را در سال های اخیر به همراه داشته است. افت سطح آب های زیرزمینی و توسعه فرونشست و سهیمه بندی آب شرب و... تنها شمه ای از بی آبی است. حالا، اما روز به روز وضعیت بحرانی تر می شود و بسیاری از کارشناسان از تنش آبی سخن به میان می آورند. محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران نیز در گفت و گو با «ایرنا» با اعلام اینکه با بی‌سابقه‌ترین دوره خشکسالی ۵۷ سال اخیر در استان مواجه هستیم، بر لزوم صرفه‌جویی دست‌کم‌ ۲۰ درصدی مصارف آب برای عبور از شرایط سخت کم‌بارش تاکید می کند: «همان‌گونه که شهروندان تهرانی تاکنون با خدمت‌گزاران خود در شرکت آبفای استان تهران همکاری کرده‌اند، از این پس نیز با صرفه‌جویی دست‌کم ۲۰ درصدی، همراهی کنند تا از این شرایط سخت بدون ایجاد محدودیت عبور کنیم».وی میزان آب موجود در سدهای امیرکبیر، لتیان، لار و ماملو به عنوان چهار سد عمده تامین‌کننده آب استان تهران را ۶ درصد مجموع گنجایش مخازن این سدها عنوان و تصریح کرد: شهروندان استان تهران یک‌چهارم آب شرب کشور را مصرف می‌کنند و با توجه به شرایط بارش‌ها و پایین آمدن ذخایر سدها، از شهروندان رجای واثق داریم برای گذر از این شرایط، همچون گذشته همکاری کنند. اردکانی با بیان اینکه هم‌اکنون ۶۰ درصد شهروندان تهرانی تا دو برابر الگوی تعیین‌شده و پنج درصد بیش از دو برابر الگو، آب مصرف می‌کنند، سرانه مصرف هر شهروند تهرانی را ۲۵۰ لیتر در شبانه‌روز اعلام می کند و می گوید: این رقم در مقایسه با الگوی ۱۳۰ لیتری سرانه مصرف، آمار بسیار بالایی است و امیدواریم عموم شهروندان با صرفه‌جویی ۲۰ درصدی و مشترکان پر مصرف و بد مصرف با اصلاح و تغییر اساسی در رفتار مصرفی، کمک کنند تا از شرایط خشکسالی و کم‌آبی به سلامت عبور کنیم.

سایه خشکسالی بر فلات مرکزی

 این فقط تهران نیست که با کمبود منابع آبی مواجه است بلکه بی آبی سال هاست که به یکی از مهم ترین مشکلات فلات مرکزی تبدیل شده است. محسن موسوی، متخصص آب و تأسیسات آبی درباره وضعیت آبی کشور به «شرق» می‌گوید: «‌میزان بارش‌ها در کشور ما تا این تاریخ کمتر از میانگین کشوری بوده است؛ یعنی به‌جای اینکه از ابتدای سال آبی، یعنی اول مهرماه، 160 میلی‌متر بارش داشته باشیم، به صورت متوسط فقط 100 میلی‌متر بارش در کشور رخ داده است. قطعا این میزان بارش می‌تواند سال خشکی را برای کشور رقم بزند». او توضیح می‌دهد: «ایران دارای شش حوضه آبریز است که یکی از مهم‌ترین آنها حوضه فلات مرکزی است، در این قسمت شهرهای بزرگ و استراتژیکی مانند تهران، اصفهان، قم، شیراز، همدان، مشهد، کرج، سمنان و یزد واقع شده‌اند. آسیبی که حوضه آبریز فلات مرکزی از این میزان بارندگی می‌بیند بسیار بیشتر از سایر حوضه‌های آبریزی است. به عنوان مثال، حوضه آبریزی در زاگرس و حوضه رودخانه کارون را داریم. اگر‌چه آنها هم با مسئله کم‌بارشی مواجه هستند، اما حوضه فلات مرکزی شرایط بدتری دارد؛ زیرا فقط 10 درصد حجم آب تجدیدپذیر کشور را دارد اما 70 درصد جمعیت در این حوضه آبریز ساکن هستند. یک حوضه آبریز بسیار پهناور و بسیار خشک. این حوضه تحت تأثیر افزایش دما و تغییرات اقلیم قرار داشته و به‌شدت آسیب‌پذیر است. با این حال جمعیت در آن بسیار زیاد است و میزان آب زیرزمینی و سطحی در آن بسیار کم است». این متخصص آب تأکید می‌کند که در سال آینده بیشترین خسارت را در حوضه آبریز فلات مرکزی خواهیم داشت: «‌حوضه‌ای که به‌ویژه صنایع بزرگ کشور و کلان‌شهرهای‌مان در آن مستقر هستند. از ابتدای سال آبی که از ابتدای مهر هر سال تا 31 شهریور سال بعد را در بر می‌گیرد، بخشی از بارش‌ها وارد جریان آبی اعم از آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی می‌شود. آبی که پایدار بوده و می‌تواند سال بعد تجدید شود به آن آب تجدید‌پذیر می‌گویند. اما در چند سال اخیر به صورت متوسط سالانه 100 میلیارد مترمکعب تجدید می‌شود. اگر هم این آب را استفاده کنیم و هم آب‌های تجدیدناپذیر را که متعلق به نسل‌های بعدی است، دچار فلاکت آبی یا ورشکستگی آبی می‌شویم‌.» او تأکید می‌کند: آسیبی که ما خواهیم دید در قسمت فلات مرکزی است: «حوضه‌های آبریز استان‌های شمالی شاهد بارندگی‌های خوبی بوده‌اند و می‌توانند سال را خوبی پشت سر بگذارند. نکته مهم آن است که براساس آمایش سرزمین 1354 جمعیت ساکن در فلات مرکزی باید به سواحل جنوبی کشور منتقل می‌شدند. فلات مرکزی استعداد بارگذاری این میزان جمعیت را ندارد اما متأسفانه در 50 سال اخیر غفلت‌هایی شده و ما نتوانسته‌ایم زیرساخت‌ها و کلان‌شهرهای مناسبی در سواحل جنوبی ایجاد کرده و جمعیت را از فلات مرکزی به سواحل جنوبی منتقل کنیم. بنابراین باید به برنامه هفتم توسعه که تأکید کرده هشت درصد جمعیت فلات مرکزی به سواحل جنوبی منتقل شوند عمل کرد و حالا که در نیمه این برنامه هستیم زیرساخت‌های مهمی در سواحل جنوبی خلیج فارس و مکران ایجاد شود.» موسوی این را هم می‌گوید که سال آینده با مصرف کمابیش آب سپری می‌شود اما باید به فکر افق 1410 و 1420 باشیم. روند موجود نگران‌کننده است و نباید بیش از این شاهد افزایش جمعیت و استقرار صنایع آب‌بر و کم‌آب‌بر در فلات مرکزی باشیم. این منطقه گنجایش این میزان صنایع، کشاورزی و جمعیت را ندارد. توان اکولوژیک فلات مرکزی بسیار محدود است.