آداب و رسوم چهارشنبه سوری اصیل و بدون خطر در ایران باستان

چهارشنبه‌سوری یکی از پرشورترین رسوم در استقبال از نوروز است که ریشه در آیین‌های کهن پایان سال دارد و بازمانده از جشن فروردگان است. این آیین که مهم‌ترین عنصر آن آتش است در دوره اسلامی با تغییر تقویم در آخرین چهارشنبه سال قرار گرفته است.

شب آخرین چهارشنبه سال یا همان "چهارشنبه سوری" از قدیم به عنوان یک جشن و نماد روشنی، سرخی و سلامتی گرامی داشته شده است و مردم در این آیین برای یکدیگر طلب سلامتی، دوری از بیماری، شادابی و بخت خوش می‌کنند.

برخی آیین‌های منحصر به چهارشنبه‌سوری که همچنان پا بر جا مانده شامل کوزه شکستن، پریدن از روی آتش، گوی در آتش انداختن، شال اندازی، مراسم علفه، پخت غذا‌های مخصوص، ملاقه زنی و طلب عیدی کردن است.

ابوالفضل بروغنی پژوهشگر تاریخ و آداب و رسوم درباره ریشه تاریخی آیین چهارشنبه‌سوری گفت: قدیمی‌ترین کتابی که درباره چهارشنبه‌سوری نوشته شده کتاب "تاریخ بخارا" ابوبکر نرشخی مربوط به قرن سوم هجری و در عهد سامانیان بوده که در کتابش از "شب سوری" یاد می‌کند که ایرانیان پیش از اسلام چگونه آتش به پا می‌کردند.

او افزود: همچنین در شاهنامه فردوسی به آیین چهارشنبه‌سوری در داستان "بهرام چوبینه و پرموده" اشاره شده است.


این پژوهشگر تاریخ و آداب و رسوم ادامه داد:، اما منبع موثق‌تری که پریدن از آتش یادگار آن روز است در شاهنامه فردوسی موضوع گذر سیاوش از آتش است که این گذر به سلامت از آتش نشان دهنده پاکی و بی گناهی وی بود.

بروغنی بیان کرد: ما نیز امروز به یاد سیاوش که از آتش گذشت از روی آتش می‌پریم که هم یاد و نام سیاوش زنده ماند و هم دلیلی بر بی گناهی و پاکی ایرانیان باشد.

محمد عبدالله زاده ثانیپژوهشگر تاریخ ایران باستان نیز درباره آداب و رسوم شب چهارشنبه سوری در سبزوار گفت: با فرا رسیدن شب، مردم همچون گذشته آتشی را در کوچه یا صحن حیاط روشن می‌کنند و پیر و جوان برای تحقق آرزو‌های خود، دفع بلا و رفع زشتی‌ها از روی آتش می‌پرند و این شعر را می‌خواندند "زردی ما از تو؛ سرخی تو از ما" و بدین ترتیب سختی‌ها وبلا‌ها را از خود، خانواده و محل دور می‌کنند.

او همچنین درباره استمرار آیین کوزه شکستن در منطقه سبزوار افزود: گذشتگان معتقد بودند کوزه شکستن برای دفع بلاست لذا درون کوزه سفالین مقداری زغال، نمک و سکه به عنوان نماد‌های سیاه بختی، شورچشمی و تنگدستی انداخته و پس از چرخاندن کوزه دور سر خود، آن را به بالای پشت بام برده و با گفتن عبارت "درد و بلای خونه را ریختم به توی کوچه" آن را می‌انداختند.

این پژوهشگر تاریخ ایران باستان ادامه داد: در زمان قدیم برخی معتقد بودند در این شب و روز، روح درگذشتگان آزاد است و به سراغ خانه‌های دنیوی خود می‌آید لذا غذایی به نام علفه می‌پختند و همراه با کاسه آبی پشت بام خانه‌ها قرار می‌دادند تا روح مردگان از آن استفاده کنند برخی نیز نان را به صورت قلفی (قلفتی) پخته و از سمت بالا به پایین روستا بین مردم پخش می‌کردند و مردم فاتحه‌ای برای شادی ارواح می‌خواندند.

عبدالله زاده بیان کرد: رسم ملاقه زنی نیز چنین است که کوچکتر‌ها به صورت گروهی کاسه به دست گرفته و با کوبیدن ملاقه به پشت آن در خانه همسایه‌ها می‌رفتند و از آنان طلب عیدی می‌کردند برخی به آن‌ها از آجیل و تنقلاتی که برای شب عید مهیا کرده بودند می‌دادند و برخی با ریختن کاسه‌ای آب از بچه‌ها پذیرایی می‌کردند.


او همچنین شال اندازی را نیز یکی دیگر از رسوم قدیمی این منطقه دانست و تصریح کرد: در این مراسم فردی از روزنه سقف نورگیرخانه در حالی که برای شناخته نشدن صورت خود را می‌پوشاند شال خود را پایین می‌انداخت و صاحب خانه در حد وسع خود تنقلات و یا قند و پول برای او می‌بست.

این پژوهشگر تاریخ ایران باستان تاکید کرد: در آیین چشم ابرو نیز کوزه را طراحی کرده نذر و نذورات خود را داخل آن می‌ریختند و شب هنگام آن را در پشت بام از بالای سر رها کرده و می‌شکستند و به این ترتیب نیازمندان دمدمه‌های صبح صورت خود را بسته و از آن پول‌ها بر می‌داشتند.


عبدالله زاده به پختن غذاهایی، چون آش، شوربا و آش جوشبره اشاره و اظهار کرد: در آش جوشبره خمیر‌هایی را به شکل مربع و مستطیل می‌بریدند و درون آن را با سبزی‌های معطر پرمی کردند و پس از خشک شدن در آب جوش ریخته و پس از پخت و سردشدن به آن ماست می‌زدند.


او افزود: همچنین در شب چهارشنبه سوری اهل خانه دور هم جمع می‌شدند و شادی می‌کردند و انواع پلو، شیرینی و آجیل شامل انجیر، کشمش، خرما، توت خشک، فندق، پسته و بادام می‌خورند.

این پژوهشگر تاریخ باستان ایجاد برخی مزاحمت‌ها در سال‌های اخیر در شب چهارشنبه‌سوری را ناشی از ناآگاهی جوانان و نوجوانان نسبت به فلسفه و چرایی این آیین کهن دانست و ادامه داد: آیین چهارشنبه‌سوری نیاز به بازسازی و زنده سازی دارد تا آن طور که شایسته فرهنگ غنی ایرانی - اسلامی است برگزار شود.

منبع: ایرنا