یک نگاه: هخامنشيان، «چك» می‌كشيدند

چك از دستاوردهاي بانكداري است و كهن‌‌ترين گواهي كه از چك و بانكداري در دست است، به روزگار هخامنشيان مي‌رسد.

به گزارش «صبا ايران» و بنا به گفته‌ي دكتر «شيرين بياني» كه از رخداد‌نگاران و پژوهشگران كشورمان است، بانكداري، پيش از اسلام، به ويژه در زمان ساساني ارزش بالايي داشته است. جاهايي همچون بانك‌هاي امروزي داشته‌ايم كه در آن‌ها كارهاي بانكي همچون قرضه، برات، چك و ... انجام مي‌شده است.

واژه «چك» در نوشته‌هاي پهلوي زمان ساسانيان

كهن‌‌ترين شكل بانكداري را در ميا‌ن‌رودان در زمان هخامنشيان سراغ داريم كه بزرگ‌ترين مركز سكونت يهوديان بود و در آنجا يهوديان كارهاي بانكداري را بر دوش داشتند. مداركي هم از اين بخش به دست آمده كه كاملا حكم چك دارد.

واژه «بانك» هم در آن زمان روايي داشت و واژه‌ي «چك» نيز از همان روزگار متداول شده كه تا امروز برجاي‌مانده است. در نوشته‌هاي زمان ساساني به زبان پهلوي، واژه چك را داريم و همين واژه از ايران به زبان‌هاي ديگر جهان راه يافته است. بي‌گمان چك در درازاي تاريخ، روندي داشته است اما روند آن را نمي‌دانيم. از ديگر كارهاي مهم بانكي، «برات» است.

اما برات چيست و از چه زماني در ايران كاربري يافت؟

دكتر شيرين بياني كه تخصص وي بيشتر تاريخ زمان مغول است، گفت كه برات، همان حواله است.

كاربري برات از زمان مغول‌ها

در زمان مغول، از مركز يا از مراكز ايالات، «برات» مي‌نوشتند و آن را به دست ماموراني مي‌دادند. اين مامورها با در دست داشتن حواله مي‌بايست باج يا عوارض يا وجه نقد يا جنسي از كسي يا سازماني يا جايي مي‌گرفتند. به اين حواله، برات مي‌گفتند.

برات همچون موارد ديگر در زمان مغول روند خطرناكي پيدا كرد. هر دولتمدار يا مامور مالياتي مي‌توانست برات بنويسد. به اين‌گونه، يك تن ممكن بود از يك دايره يا شخص به خصوص، چندين برات دريافت كند و ناگزير شود درخواست‌هاي گوناگون جنسي يا نقدي اين برات‌ها را پاسخگو باشد.

اين مساله نمونه‌هاي ديگر، به آشفتگي‌هايي انجاميد تا اين كه سرانجام با اصلاحات غازان‌خان يا به بهتر بگوييم با اصلاحات خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله،‌گرفتاري‌ها و نابساماني‌هاي برات،سامان داده شد.

اصلاحات خواجه رشيد‌الدين براي بهره‌گيري از برات

به باور دكتر بياني اين اصلاحات را بايد اصلاحات خواجه ناميد. خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله كه از زمان گيخاتو، ارج و ارزشي فراوان نزد شاه يافته بود، در زمان سلطنت غازان‌خان به مقام وزارت رسيد. وي كه در علم و ادب و ملك‌داري سرآمد بود، در زمان خود اصلاحاتي را انجام داد كه بسيار ارزشمند بود اما به نام سلطان زمانش يعني به اصلاحات غازاني نامور شد.

يكي از اين اصلاحات كه در اقتصاد، تاثير فراواني داشت، محدود كردن بهره‌گيري از برات بود. وي بهره‌گيري از برات را قانونمند كرد و روشن كرد كه كدام سازمان‌هاي دولتي يا مالياتي اجازه صدور آن را دارند. مجازات‌هاي سختي را هم براي سرپيچي از آن به كار گرفتند. اگر كسي جز افرادي كه مجوز داشتند، برات صادر مي‌كرد، به مرگ محكوم مي‌شد.

به گفته دكتر بياني، همه‌ي اين‌ها در «جامع ‌التواريخ» اثر بسيار ارزشمند خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله همداني در تاريخ مغول، ضبط است.

پس از اين اصلاحات، برات به معني واقعي كلمه به كار رفت و محصلان مالياتي يا ديوان استيصاء يا هر جاي ديگر در هنگام جنگ يا صلح برات مي‌نوشتند و مي‌فرستادند و كسي كه برات را دريافت مي‌كرد بايد آن‌چه درخواست شده بود را مي‌فرستاد.

رواج پول كاغذي و برات و چك و شركت‌هاي تجاري همانند شركت‌هاي مضاربه‌اي در زمان مغول نشان مي‌دهد اين دوره از دوره‌هاي رونق بازرگاني در درازاي تاريخ بوده است.