«علامه مجلسى‏» بت‌شکن عصر صفویه و مبتکر احیای گروهی در مساجد

پارسینه-گروه فرهنگی: علامه مجلسی(ره) از فرصتی که حکومت صفوی ایجاد کرد، برای تعالیم شیعی و مراقبت از جامعه دینی بهره برد. سنت احیای دسته‌جمعی شب‌های قدر در مساجد، از ابتکارات این محدث عالی‌قدر است.

ولادت‏

محمد باقر بن محمد تقى بن مقصود على مجلسى، معروف به علامه مجلسى و مجلسى ثانى (دوم) از بزرگان علمای اسلام در سال 1037 هجرى در شهر اصفهان به دنیا آمد.

خاندان‏ مجلسی

خاندان علامه مجلسى از پر افتخارترین خاندانهاى شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیک به صد عالم وارسته دیده مى‏شود.

1- جد بزرگ علامه، حافظ، ابو نعیم اصفهانى صاحب کتابهای ‏«تاریخ اصفهان» و «حلیة الأولیاء»

2- پدر علامه، مولى محمد تقى مجلسى، معروف به مجلسى اول (1003- 1070 هجرى) عارف و صاحب کرامات و مقامات معنوى و روحى بلند است. محدث و فقیه بزرگی بود و کتابهایى نیز تألیف کرده است.

علامه محمد تقى مجلسى (پدر علامه محمد باقر مجلسی) شاگرد شیخ بهایى و میر داماد است. او در علوم مختلف اسلامى تبحر داشته و در زمان خویش مرجعیت تقلید را به عهده داشته است. وى در کنار مرجعیت، از اقامه نماز جمعه و جماعت نیز غفلت نمى‏کرد و امام جمعه اصفهان بود.

از جمله پرورش یافتگان مکتبش مى‌‏توان به: علامه مجلسى (که بیشترین استفاده را از پدر خویش برده است)، آقا حسین خوانسارى و ملا صالح مازندرانى اشاره نمود.

3- علامه دو برادر داشت که آنها نیز مردانى متقى و زاهد بودند به نامهاى ملا عزیز اللّه و ملا عبد اللّه، که براى تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهم السلام به هندوستان رفت و ساکن آنجا شد.

4- خاندان علامه مجلسى نه تنها مردانى عالم و دانشمند به جامعه تحویل داده، بلکه زنان این خاندان نیز پا به پاى مردان خویش قدم برداشته‏اند.

علامه مجلسى چهار خواهر داشت که آنان نیز هر یک داراى تألیفات و تحقیقات ارزنده‏اى در علوم اسلامى هستند. از جمله تألیفات آنان مى‏توان به: شرح کافى، المشترکات فى الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیده دعبل خزائى اشاره نمود.

همسران این زنان عالم و بزرگوار نیز از علماى بزرگ بودند. کسانى همچون ملا صالح مازندرانى، ملا میرزاى شیروانى، ملا على استرآبادى و میرزا محمد فسایى.

5- علامه مجلسى 5 پسر داشت که همگى از محضر علم و معارف پدر بهره‏‌مند شدند و به مدارجى بالا دست یافتند.

6- دامادهاى علامه هم که 5 نفر بودند از طلاب و فضلاى آن زمان بودند و علامه با عنایتى خاص نسبت به دامادها، دختران خویش را به ازدواج آنان در مى‏آورد.

شخصیت علمی علامه مجلسی

وقتی در کتابهای فقهی نام علامه را می‌شنویم، منظور علامه حلی است و هنگامی که در حدیث نام و عنوان علامه را می‌شنویم، منظور علامه مجلسی است و این عنوان، حاکی از دانش گسترده او در ابعاد مختلف است که البته تمرکز اصلی ایشان را می‌توانیم در حدیث و فقه ببینیم.

محمد باقر مجلسى، لقب پر افتخار علامه را از بزرگانى همچون وحید بهبهانى، علامه بحر العلوم و شیخ اعظم انصارى اخذ کرده است. این بزرگان که هریک دریایى از علوم و معارف اسلامى هستند با دیدن مقام و منزلت علامه مجلسى این لقب را در مورد او به کار بردند.

علامه مجلسی در علوم دیگر چون کلام، تاریخ اسلام، تفسیر و حتی در حوزه‌هایی مثل فلسفه نیز دانش بالایی داشت.

به عنوان نمونه علامه مجلسی در یکی از کتابهایش به مناسبتی در شرح یک حدیث به واسطه اینکه در آن حدیث از علم ریاضیات استفاده شده بود، توضیح ریاضی می‌دهد و این توضیح را نیز کنارش می‌نویسد که استاد ما در ریاضیات چنین گفت.

مراد علامه مجلسی از استاد ریاضی خویش، قطب الدین لاهیجی است که از ریاضی دانان بزرگ قرن یازدهم بود که در همان اصفهان حضور داشته و مجلسی پیش ایشان درس ریاضی متعارف زمان خود را خوانده بود.

شخصیت اخلاقی علامه مجلسی

از جمله خصائص بارز اخلاقى علامه مى‌‏توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1-یاد خداوند: شاگرد گرانقدرش «سید نعمت اللّه جزائرى» در مورد استاد خود گفته است: علامه هیچگاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى‏‌داد.

2-زیارت: علامه به «زیارت» ائمه هدى علیهم السلام اهمیت فراوان مى‏داد و با وجود مشکلات آن زمان و امکانات بسیار ابتدایى براى مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتى طولانى در جوار آن بزرگواران سکنى گزید.

او چند بار نیز به حج خانه خدا مشرف شد.

3-توسل: توجه خاص به توسل به معصومین علیهم‌السلام باعث شد علامه مجلسى پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانى در بحار الانوار بیاورد و بجز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله:

«زاد المعاد» که مرجعى مهم در کتب ادعیه متأخر است و «تحفة الزائر» و ترجمه‏هایى از زیارت جامعه کبیره و دعاى سمات و...

4-زهد و پارسایى: یک ویژگى بسیار مهم در زندگى این بزرگ مرد، زهد و پارسایى و ساده زیستى اوست.

علامه در عهد صفوى مى‏زیست و شیخ الاسلام حکومت صفوى بود و در یک کلام، تمام امکانات دولت در اختیار او بود، اما با همه اینها زندگى شخصى علامه در نهایت زهد و سادگى سپرى مى‏شد.

5-تواضع: تواضع علامه مجلسى از دیگر خصائص اوست. علامه هیچگاه به مقام اجتماعى و بالا و پایین بودن موقعیت یا سنّ افراد نگاه نمى‏کرد.

او از سید على خان مدنى، شارح گرانقدر صحیفه سجادیه مطالب فراوانى در بحارالانوار آورده است و سید على خان 15 سال کوچکتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعى هم به او نمى‏رسید.

خلاصه اینکه جمع شدن همه این خصائص روحى و کمالات معنوى با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتى ممتاز ساخته بود که در تاریخ به دشوارى مثل و مانندى براى او پیدا مى‏شود.

اوضاع سیاسى‏ زمان علامه مجلسی

علماى بزرگوار شیعه در طول تاریخ با وجود فشارها و محرومیت‏ها و اختناقهاى فراوان زحمات ارزنده‏اى کشیده و آثارى گرانبها به یادگار نهاده‏اند. آنان با خون دل خوردن‏ها و زحمات طاقت فرسا نهال تشیع را آبیارى نمودند و این میراث عظیم پیامبر صلى الله علیه و آله را به ما رساندند.

در این بین هر گاه اوضاع نسبتا مساعدى فراهم مى‏شد و فشارها علیه شیعیان کم مى‏شد شاهد شکوفایى بى‏نظیر فقها و علما و فیلسوفان شیعه هستیم.

از جمله این موقعیتها عصر شیخ مفید و شیخ طوسى را در حکومت آل بویه مى‏توان برشمرد. همچنین دوره صفویه و زمان علامه مجلسى شاهدى صادق بر این گفتار است.

علامه مجلسى با عنایت به انتساب شاهان صفویه به تشیع و اینکه آنان خود را منسوب به ائمه اطهار علیهم‌السلام مى‏دانستند بیشترین استفاده را در جنبه‏هاى مختلف نمود. تألیف بزرگترین دائرة المعارف حدیث شیعه در غیر چنین زمانى و با عدم امکانات اقتصادى بسیار دشوار مى‏نمود.

منزلت اجتماعى علامه مجلسی ‏

علامه مجلسى در میان مردم از نفوذ بى‏سابقه‏اى برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوى و بیان سحر انگیز خود مردم را از میخانه و قهوه‏خانه‏ها به مساجد کشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصى برخوردار بودند. خصوصا در ماه مبارک رمضان و شبهاى قدر جمعیت بى‏سابقه‏اى به مساجد روى مى‏آوردند.

علامه در سلاطین صفوى هم نفوذ بالایى داشت. او که سیاستمدارى مقتدر بود، با تدبیر خویش در زمان سلاطین بى‏کفایت صفوى کشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود.

دقیقا پس از وفات علامه مجلسى بود که کشور دچار هرج و مرج شد و افغانها به ایران حمله کردند و حکومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعى و سیاسى خویش بسیارى از نسخه‏هاى کمیاب کتب قدما را استنساخ کرد و میراث عظیمى از تشیع را از نابودى نجات داد.

سنت احیاء دسته‌جمعی شب‌های قدر در مساجد، از ابتکارات علامه مجلسی

همه ما شیعیان در شب‌های 19 ، 21 و 23 ماه رمضان در مساجد و حسینیه‌ها جمع شده و مراسم احیا برگزار می‌کنیم. چند ساعتی را دعا خوانده و قرآن سر می‌گیریم و آداب شب‌های احیاء را انجام می‌دهیم که جالب است بدانیم این سنت احیای دسته جمعی در مساجد، از ابتکارات علامه مجلسی است.

در تعالیم ائمه ما توصیه شده که دعاها و اعمال خاصی را در این شبها انجام دهیم و مرحوم علامه مجلسی اندیشیده بود که مردم خودشان نمی‌توانند خیلی از این دعاها را بخوانند. پس بهتر است همه جمع شده و با هم این دعاها را بخوانند و این آداب را با هم انجام دهند. به خصوص اینکه معصومین علیهم‌السلام به اجتماع در دعا توصیه کرده‌اند لذا ایشان در مسجد جامع اصفهان که هم اقامه جماعت داشتند و هم برای مردم صحبت می‌کردند، ابتکار احیاء را انجام داده است.

علامه مجلسی با این کار، روایات وارد شده در فضیلت و اعمال شبهای قدر را به عرصه عمل عمومی و جمعی کشاند و خیلی از مردم به برکت همین سنت حسنه احیاء دسته جمعی که در مساجد برگزار می‌شود با خدای خود ارتباط خوبی برقرار می‌کنند.

علامه مجلسی، شیخ الاسلام اصفهان‏

علامه مجلسى در سال ‏1098 از سوى شاه سلیمان صفوى به سمت شیخ الاسلامى اصفهان منسوب شد. شیخ الاسلام بالاترین و مهمترین منصب دینى و اجرایى در آن عصر بود.

او قاضى و حاکم در مشاجرات و دعاوى بود. تمام امور دینى زیر نظر مستقیم او انجام مى‏گشت و تمام وجوهات به محضر او فرستاده مى‏شد. شیخ الاسلام سرپرستى درماندگان و ایتام و... را نیز برعهده داشت.

نکته مهم در اینجا آن است که علامه این منصب را با اصرار و التماس شاه پذیرفت و در همان مجلس، شاه چند بار کلمه التماس را بر زبان آورد تا علامه، راضى به پذیرفتن این منصب شود.

مجلسی به خاطر دین، وارد حکومت صفویه شد/ دو مورد از مبارزه‌های علامه مجلسی

علامه مجلسی از فرصتی که حکومت صفوی ایجاد کرد، برای تعالیم شیعی و مراقبت از جامعه دینی برای بحث شیعه استفاده کرد. خیلی‌ها شاید به این مسئله با دید منفی نگاه کرده‌اند که مجلسی به حکومت نزدیک بوده است. در حالی که مجلسی هیچ نزدیکی با حکومت نداشته است مگر برای حفظ تعالیم شیعه.

منصب شیخ الاسلامی مقامی بوده که رسم بوده در زمان صفویه به بزرگترین فقیه و یا بزرگترین شخصیت علمی می‌دادند و کسانی مانند شیخ بهایی و محقق کرکی این مقام را داشتند و این منصب برای این بوده که شاهان صفویه پذیرفته بودند که باید دخالت در امر دین توسط فقها انجام پذیرد و کسی از حکومت حق تعرض به آنها را نداشته و امر قضا و تدوین امور دینی را به عهده داشتند. مجلسی نیز در زمان خود پس از محقق خوانساری (آقا حسین خوانساری) از سال 1098 تا 1110 متولی این امر شده است.

پنج سال آخر شیخ الاسلامی مجلسی با دوران شاه سلطان حسین صفوی همراه بوده است. در زمان تاج گذاری شاه سلطان حسین، اعمالی که در شأن شیعه نبوده رواج زیادی پیدا کرده بود از جمله مشروب خواری، کبوتر بازی و خروس جنگی بازی که در اصفهان رواج یافته بود. خارجی‌هایی که به ایران می‌آمدند از این مسائل گزارشی می‌نوشتند و در سفرنامه‌هایشان ثبت می‌کردند.

مهم ترین خواسته علامه مجلسی در تاج گذاری شاه سلطان حسین صفوی، برچیدن این بساط از سطح شهر بوده است. علامه مجلسی گفت: شهر دینی تعریف دارد؛ قاعده دارد و باید در شهری چون اصفهان که پایتخت یک کشور شیعی است، این اعمال برچیده شود.

شاه نیز قول داد و عمل کرد و در 5 سالی که مجلسی همدوره شاه سلطان حسین بوده، این اعمال از سطح شهر برچیده شد. اما دوباره با تحریک اطرافیان شاه این سد شکسته شد که البته دیگر در زمان مجلسی نبوده است. بنابراین مجلسی از مسائلی که در زمان او جاری بوده، دور و بی‌تفاوت نبوده است.

مورد دیگر این است که در مقطعی عده‌ای از فرصت استفاده کرده و در اصفهان به بهانه اینکه هندی‌ها در آنجا بودند، بت خانه ساخته بودند. علامه مجلسی وجود بت در شهر اسلامی را بی معنی دانسته و گفته بود پیامبر ما بت را شکست و بت خانه را از بین برد، ما نیز به هیچ وجه نباید اجازه بدهیم این اتفاق بیفتد. ایشان خودشان رسما اقدام کرده و بت خانه‌ای را که در اصفهان ساخته بودند، به کمک مردم از بین برد.

بزرگانی چون امام خمینی او را تأیید کرده‌ و فرمودند: نزدیک شدن مجلسی به حکومت‌ها برای این بود که بتواند دین را اجرا کند.

علامه تا پایان عمر خویش عهده دار این وظیفه مهم بود.

استادان علامه مجلسی

1- پدرش محمد تقى مجلسى (متوفاى 1070 هجرى) که استاد علامه در علوم نقلى بوده است.

2- مرحوم آقا حسین خوانسارى (متوفاى 1098 هجرى)، فرزند آقا جمال که استاد علامه در علوم عقلى بوده است.

این دو بزرگوار اساتید علامه هستند، اما مشایخ نقل او:

3- مولا محمد صالح مازندرانى (متوفاى 1086 هجرى) 4- ملا محسن فیض کاشانى (متوفاى 1091 هجرى) 5- سید على خان مدنى صاحب شرح معروف بر صحیفه سجادیه علیه‌السلام (متوفاى 1120 هجرى) 6- شیخ حرّ عاملى مؤلف کتاب وسائل الشیعه (متوفاى 1104 هجرى).

لازم به ذکر است که این دو تن علاوه بر اجازه‏هایى که به علامه داده‏اند از ایشان اجازه هم گرفته‏اند بنا بر این جزء شاگردان علامه نیز محسوب مى‏شوند.

شاگردان‏ علامه مجلسی

بیش از هزار نفر از محضر پر فیض علامه مجلسى استفاده نموده‏اند. علامه اجازهاى فراوانى نیز به شاگردان خویش داده است.

از جمله شاگردان علامه‏ عبارتند از:

1- سید نعمت اللّه جزائرى 2- جعفر بن عبد اللّه کمره‏اى اصفهانى 3- زین العابدین بن شیخ حرّ عاملى 4- سلیمان بن عبد الله ماحوزى بحرانى 5- شیخ عبد الرزاق گیلانى 6- عبد الرضا کاشانى 7- محمد باقر بیابانکى 8- میرزا عبد الله افندى اصفهانى مؤلف محترم ریاض العلماء 9- سید على خان مدنى مؤلف گرانقدر ریاض السالکین (شرح صحیفه سجادیه علیه‌السلام) 10- شیخ حرّ عاملى 11- ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایى شیرازى 12- محمد بن حسن، فاضل هندى و...

تألیفات‏ علامه مجلسی

علامه مجلسى عمرى بسیار پر برکت داشت. او در عمر 73 ساله خویش بیش از صد کتاب به زبان فارسى و عربى نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار است با 110 جلد.

حدود 40 کتاب نیز به ایشان نسبت داده شده است.

اولین تألیف علامه را کتاب‏الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‏اند که در سال‏1063 تألیف شده. آخرین تألیف ایشان هم کتاب ‏حق الیقین‏ است مربوط به سال ‏1109 هجرى، یعنى یک سال قبل از وفات ایشان.

برخى کتب علامه مجلسی عبارتند از:

1-بحار الأنوار، که یک مجموعه بزرگ روایى و تاریخى است و در ضمن آن تفسیر بسیارى از آیات قرآن کریم هم آمده است.

2-مرآة العقول‏، شرح کافى ثقة الاسلام کلینى است در 26 جلد.

3-ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسى است در 16 جلد.

4-الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه امام زین‌العابدین علیه‌السلام است.

5-شرح أربعین حدیث‏، که از بهترین کتب در این موضوع است.

6-حق الیقین‏، در اعتقادات است و به زبان فارسى نوشته شده. علامه چندین کتاب کلامى دیگر نیز دارد.

7-زاد المعاد، در اعمال و ادعیه ماهها( فارسى) 8-تحفة الزائر، در زیارات( فارسى) 9-عین الحیاة، شامل مواعظ و حکم برگرفته از آیات و روایات معصومین علیهم السلام( فارسى) 10-صراط النجاة 11-حلیة المتقین‏، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگى( فارسى) 12-حیاة القلوب‏ در تاریخ پیامبران و ائمه علیهم السلام در سه جلد( فارسى) 13-مشکاة الأنوار، که مختصر حیات القلوب است( فارسى) 14-جلاء العیون‏ در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهم السلام( فارسى) 15-توقیعات امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف همراه با ترجمه آنها.

16- کتب فراوانى به عنوان ترجمه احادیث خاص مانند ترجمه توحید مفضل و...

17- کتبى در موضوع ترجمه ادعیه و زیارات همچون زیارت جامعه کبیره و دعاى سمات و...

18- رساله‏هاى فراوان فقهى و کتابهایى نیز در موضوعات مختلف از قبیل تفسیر، رجال، تراجم و... از علامه به یادگار مانده است.

نکته قابل توجه در آثار علامه مجلسى آن است که ایشان اکثر عناوین کتبش را کتابهاى فارسى تشکیل مى‏دهد و این نکته توجه علامه را به هدایت جامعه خویش که فارسى زبان بودند به خوبى نشان مى‏دهد. (گرچه کتب عمده و منبع، همچون بحار الأنوار و مرآة العقول عربى هستند).

سطوح مختلف آثار علامه مجلسی

علامه مجلسی در دو سطح، آثار علمی دارد. در یک سطح برای متخصصان و دانشمندان کتاب نوشته که مهم ترین آن، بحارالانوار است.

سطح دیگر آثار علامه مجلسی سطحی است که ایشان برای عموم مردم نوشته‌اند. مردمی که باید با تعالیم اهل بیت علیهم‌السلام آشنا شوند، لازم است که از زبان عالم دینی اینها را بشنوند. این مسئله خیلی برای ما آموزنده است. ایشان مجموعه‌ای از آثار عمومی را به فارسی برای شیعیان تدوین کرده است.

زمانی که زبان تخصصی دانشمندان و زبان رایج علمی، زبان عربی بوده و خیلی‌ها فارسی نوشتن را ناخوشایند می‌دانستند، مجلسی این ذهنیت را شکست. علامه مجلسی برای مردم کتاب‌هایی با زبان فارسی نوشته است.

علامه مجلسی درباره تاریخ زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، تاریخ زندگی ائمه علیهم‌السلام، کتاب اخلاق «حلیة المتقین» که مردم همیشه در دست داشتند و از آن استفاده می‌کردند را به زبان فارسی نوشته است.

علامه مجلسی، مؤسس ادبیات فارسی دینی بود

ادوارد براون در کتاب تاریخ ادبیات فارسی، این نقطه عطف را شرح می‌دهد که در دوره صفویه چه اتفاقی افتاد و بعد از آن، مجلسی چگونه زمینه ادبیات فارسی دینی را ایجاد کرد. حتی در همین کتاب معروف تاریخ ادبیات فارسی، که از او ترجمه شده مواردی را از کتاب مجلسی نقل می‌کند.

این کار مجلسی، بسیار بزرگ و تأثیر گذار بوده است. اینکه علامه مجلسی در نزد عموم مردم چهره شناخته شده‌ای است، به این دلیل است که او برای عموم مردم این کار بزرگ را انجام داد و آثار مهم و تأثیر گذاری برای مردم به زبان فارسی نوشت.

وفات‏ علامه مجلسی

علامه مجلسى پس از 73 سال نور افشانى در شب 27 ماه رمضان سال ‏1110 هجرى در شهر اصفهان چشم از دنیا فرو بست و به دیار باقی شتافت. ‏

پیکر پاک علامه مجلسى در کنار مسجد جامع اصفهان و جنب مدفن پدر فرزانه‌اش مولى محمد تقى مجلسى به خاک سپرده شد و زیارتگاه شیعیان جهان شد.