تهران و رياض؛ سه حوزه اصلی رقابت

رابطه ایران و عربستان در طول تاریخ با اختلافات و تنش‌های بسیاري همراه بوده است.

تهران به ویژه پس از انقلاب اسلامی، سیاست مقابله با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا را در دستور کار خود قرار داده است و همواره ریاض را عامل آمریکا در خلیج‌فارس می‌داند که در راستای منافع واشنگتن صحبت و عمل می‌کند. از آن سو، عربستان نگران است که ایران حوزه نفوذی خود را در دیگر بخش‌های خلیج‌فارس گسترش دهد و این تفکر پس از سقوط "صدام حسین" دیکتاتور عراق، شدت گرفته است.

روابط دو قطب بزرگ شمال و جنوب خلیج‌فارس هیچ‌گاه خالی از تنش نبوده است؛ گذشته از عوامل و علل تاریخی، اين دو كشور طی سال‌های اخیر بر سر نفوذ خود در منطقه خاورمیانه حداقل در دو نقطه یعنی عراق و لبنان رقابت سرسختانه‌ای داشته‌اند. عربستان در هر دو حوزه خود را بازنده و جمهوری اسلامی ‌ایران را به ویژه بعد از روی کار آمدن دولت "نوری مالکی" در عراق و دولت "نجیب میقاتی" در لبنان برنده می‌داند.

از سوي ديگر، تفاوت ایدوئولوژی‌های سیاسی و حکومتی این دو کشور را از هم جدا کرده است. ایران معتقد است که در اسلام جایگاهی برای حکومت پادشاهی مانند آنچه در عربستان و برخی از کشورهای عربی دیده می‌شود، تعیین نشده است، اما ریاض باور دیگری دارد.

انرژی، سومین عامل اصلی اختلافات بین این دو کشور است؛ جایی که عربستان خلاف ایران که منابع نفتی کمتر و جمعیتی بیشتر دارد، می‌تواند در درازمدت سیاست‌های خود را به بازارهای نفتی دیکته کند و قیمت این فرآورده را در حالت تعادل نگه دارد؛ به عبارتی دیگر تهران تنها می‌تواند در کوتاه‌مدت با اعمال سیاست‌هایش قیمت نفت را بالا نگه دارد.

ایران و رابطه عربستان‌ - آمریکا

اتحاد و ارتباط عربستان و آمریکا پس از تحولات اخیر خاورمیانه محکم‌تر شده است اما از طرفی دیگر، انتقادات عربستان از سیاست‌های خاورمیانه‌ای آمریکا با شروع انقلاب‌های عربی اوج گرفت. رياض، كاخ‌سفيد را در سقوط زودهنگام دولت‌های تونس و مصر و گسترش انقلاب‌های عربی به سایر کشور‌ها مقصر می‌داند و به جزء لیبی، در مورد هیچ کشور دیگر عربی با آمریکا هم‌نظر نیست.

"گرگوری گاس" استاد دانشگاه "ورمونت" و تحلیل‌گر در شورای روابط خارجی آمریکا، در این‌باره می‌گوید "بدون شک سعودی‌ها، ایران هسته‌ای را اصلی‌ترین چالش خود در منطقه قلمداد می‌کنند و اگر منافع آمریکا بر جلوگیری از گسترش این قبیل تسلیحات استوار شده است، باید با ریاض سریع‌تر و قاطع‌تر به توافق برسد."

او ادامه می‌دهد: آمریکا به نوعی تضمین برای تامین امنیت خلیج‌فارس و دولت‌های این منطقه احتیاج دارد و برای تحقق این امر در گام نخست باید ریاض را متقاعد کند که به دنبال برنامه هسته‌ای جدیدی نرود.

این تحلیل‌گر آمریکایی معتقد است که چگونگی تشکیل دولت‌های جدید در خاورمیانه، یکی دیگر از حوزه‌های رقابت بین سعودی‌ها با ایرانی‌ها محسوب می‌شود. در حقیقت از آنجایی که ریاض به تهران همواره به عنوان اصلی‌ترین چالش سیاسی‌ - جغرافیایی نگاه می‌کنند، ریاض استراتژی‌ خود را اینگونه تدوین می‌کند که آیا این اتفاق‌ها به ضرر ایران است یا به نفع این کشور.

گاس ادامه می‌دهد "در چنین شرایطی مهم‌ترین دلیل حمایت عربستان از تغییر رژیم در سوریه آن است که رفتن "بشار اسد" رئیس‌جمهوری این کشور، آسیب جدی به منافع تهران وارد می‌کند و دقیقا به همین دلیل، هم آمریکا و هم عربستان از حفظ حکومت های پادشاهی در منطقه حمایت می‌کنند چرا که حضور دولت‌هاي پادشاهي به ایران اجازه گسترش حوزه نفوذش را نمی‌دهد."

جنگ سرد در خاورمیانه

به باور تحلیل‌گران سیاسی و منطقه‌ای، رهبران سیاسی سعودی اکنون در سه حوزه با ایران در حال جدال هستند: حمایت از مخالفان سوری، جلوگیری از برنامه هسته‌ای تهران و حمایت بی‌چون چرا از حکومت آل‌خلیفه در بحرین. به همین دلیل، ریاض با تجهیز مخالفان سوری از هرگونه دخالت خارجی برای سرنگونی دولت اسد حمایت می‌کند، این در حالی است که در این مسیر از حمایت‌های داخلی و بین‌المللی نیز برخوردار است. آمریکا نیز در این میان به‌رغم اینکه نگران سیاست‌های ریاض و گسترس نفوذ این کشور است اما در برابر تمامی اقدامات این کشور سکوت می‌کند.

روزنامه انگلیسی "گاردین" در گزارشی می‌نویسد : به‌رغم اینکه ریاض به شدت از تجهیز مخالفان سوری حمایت می‌کند اما برنامه‌ای برای آینده دمشق ندارد و زمانی که از آنان پرسیده می‌شود پس از تغییر رژیم دمشق، چه کسی بر این کشور حکمرانی می‌کند و چه سیاست‌هایی اتخاذ می‌شود؛ اکثر آنان سکوت می‌کنند. همچنین فرضیه‌ای برای زمانی که شهروندان سعودی نیز مانند سوری‌ها به تظاهرات دست بزنند، وجود ندارد. آیا در آن زمان نیز مسلح کردن مخالفان سعودی از اولویت‌های کاخ‌سفید به شمار می‌آید یا خیر و اگر معترضان توسط قدرت‌های خارجی مجهز شوند، آیا دولت ریاض حمایت‌های واشنگتن از سعودی‌های مخالف را می‌پذیرد؟

این در حالی است که روزنامه آمریکایی "نیویورک تایمز" نگاه دیگری به اختلاف بین تهران و ریاض دارد و اینگونه عنوان می‌کند که میدان نبرد بین عربستان و ایران، بحرین است چرا که انقلاب مردم بحرین می‌تواند برای شیعیان عربستان نیز الهام‌بخش باشد. هر چند سعودی‌ها تاکنون با به‌کار گیری اهرم نظامی‌ صحنه را ظاهرا به نفع خود تغییر دادند اما نباید شرایط عربستان را در خاورمیانه ایده‌آل دانست. آمریکایی‌ها نیز منافع چند بُعدی در بحرین دارند. آنها از یک سو مایلند خود را مدافع دموکراسی در تمامي کشورهای خاورمیانه نشان دهند و از سوی دیگر، روابط حسنه‌ای با آل‌خلیفه و آل‌سعود دارند.

همچنين مقر فرماندهی ناوگان پنجم آمریکا در بحرین قرار دارد. همچنین استقرار شعبه‌های منطقه‌ای بانک‌های جهانی در بحرین بر اهمیت بین‌المللی اين كشور می‌افزاید. از طرف ديگر، با افزایش اشتیاق واشنگتن برای دخالت در ناآرامی‌های خاورمیانه و نقش عربستان در این حوادث و رقابت با تهران، تنها این جمله معروف از "لئون تروتسکی" متفکر روسی، به ذهن می‌رسد که "اگر شما علاقه‌ای به جنگ نداشته باشید، جنگ به شما علاقه مند می‌شود".