زنی از جنس زمان

شاید کمتر کسی در دهه 60 می‌توانست پیش‌بینی کند که صداپیشه شیرین عروسک نارنجی در مجموعه «مدرسه موشها» در زمانی نه‌چندان دور تبدیل شود به یکی از بازیگران برجسته و تاثیرگذار سینما و تلویزیون در دهه 70 و 80. این پسِ‌ پرده‌بودن (عروسک‌گردانی و صداپیشگی) قبل از رونمایی کامل از هنر بازیگری فاطمه معتمدآریا در مجموعه‌ها و فیلم‌ها، بی‌شباهت نیست به نوع حضور شخصیت‌های زن در دهه60 سینمای ایران که گرفتار برزخ و بلاتکلیفی بود، چرا که قرار بود تصویری متفاوت از کاراکترهای زن سینمای قبل از انقلاب ثبت شود اما هنوز الگوی مشخص و قابل استنادی وجود نداشت.

به تدریج از ورای آزمون و خطای فیلم‌های انتزاعی، اجتماعی و دفاع مقدسی و مردانه دهه60، شخصیت زن هویتی مستقل و فراتر از یک شیء تزیینی در حاشیه قصه‌ها و درام‌ها پیدا کرد و نزدیک به واقعیت قابل نمایش شد. معتمدآریا که در مجموعه‌هایی همچون «گل پامچال» و پس از آن «آرایشگاه زیبا» توانسته بود حضوری تاثیرگذار و شناسنامه‌دار از یک زن روستایی و یک زن شهری مطلقه ثبت کند در سینما نیز جای پای خود را با فیلم‌هایی چون «جهیزیه برای رباب»، «تحفه‌ها» و «ریحانه» محکم کرد که در آنها شخصیت زن نمود و بروزی برجسته‌تر از آثار متداول داشت.

آغاز دهه طلایی 70 که همراه با شکوفایی کاراکترهای زن سینمای ایران و نزدیک‌شدن آنها به شخصیت‌هایی ملموس از جنس گوشت و پوست و استخوان بود، برای معتمدآریا نیز با نقش آفرینی‌های مهم و ماندگار همراه شد. از نقش زنِ عاشقِ جنوبی «یک بار برای همیشه» که بر سر دوراهی مهاجرت یا مادرشدن گرفتار بود تا دختر لر «ناصرالدین‌شاه آکتور سینما» که از ورای تاریخ سینما جان گرفت و البته فیلم‌هایی که هر یک در نوع خود خاص بودند مثل «مسافران»، «هنرپیشه» و «همسر».

فاطمه معتمدآریا بازیگری است که یک موقعیت ویژه و منحصربه‌فرد را تجربه کرد؛ آن هم در ایفای نقش زنانی با خاستگاه و شخصیت‌پردازی‌های متفاوت و خاص؛ از زن روستایی و شهرستانی تا زنی از دل تاریخ و زن مستقل و امروزی، به شکلی به‌یادماندنی و تاثیرگذار ظاهر می‌شد. در عین حالی‌که با وجود تکرار برخی نقش‌ها همچون زن روستایی و...، در هیچ‌یک از این نقش‌ها کلیشه و متوقف نشد و کاراکترهایی که ایفا کرد شبیه یکدیگر نشدند. در نهایت هم این گوناگونی و تنوع را به‌عنوان یک امتیاز برای همه دوران بازیگری خود حفظ کرد.

معتمدآریا در دهه 70 ضمن ایفای نقش‌های متفاوت و ماندگار در فیلم‌هایی همچون «روسری آبی»، «سفر»، «مهر مادری»، «بانوی اردیبهشت»، «عشق +2» و... رجعتی به نقطه شروع نقش‌آفرینی خود داشت و در فیلم عروسکی «کلاه‌قرمزی و پسرخاله» نیز بازی کرد. در عین حال قریحه طنز او کمک کرد تا از معدود بازیگران زنی باشد که در فیلم‌های جدی و کمدی دو وجه متفاوت اما تاثیرگذار را از حضور خود ثبت کرد و در همه نقش‌ها باورپذیر بود. «مرد عوضی»، «شوخی» و «عینک دودی» از جمله این آثار هستند که چهره‌ای همه جانبه از این بازیگر برای سینمادوستان ثبت کردند.

دهه 80 هرچند فیلم‌های کمدی کارنامه معتمدآریا تعدد بیشتری پیدا کرد که می‌تواند برگرفته از گشوده‌شدن فضایی جدید برای حضور بازیگران زن در نقش‌های گوناگون و متنوع باشد، اما نقش‌های جدی و ماندگار کارنامه او نیز کم نبودند.

نقش‌های طناز و دوست داشتنی او در «عزیزم من کوک نیستم»، «دختر شیرینی‌فروش» و «کلاه‌قرمزی و سروناز» در کنار نقش ماندگار او در «گیلانه»، حضور در فیلم‌های مستقل همچون «آبادان»، «یک بوس کوچولو»، «کارگران مشغول کارند» و فیلم‌های اجتماعی و تلخ همچون «تقاطع» و«صدسال به این سال‌ها»، شمایی از هوشمندی او در انتخاب نقش‌های گوناگون در دهه 80 هستند و رسیدن به پایان این دهه همراه شد با دوره کم‌کاری اجباری او.

«اینجا بدون من» به‌عنوان یک حسن ختام خوشایند برای کارنامه این بازیگر در دهه 80، تکرار نقش مادری سخت‌کوش بود که در عین حال تمایز ملموسی با نقش‌های مشابه قبلی او داشت. نهایتا فیلم‌های متفاوتی همچون «نیلوفر» و «میزاک»، فیلم دیده نشده «پریناز» و «خواب زمستانی» و «خواب لیلا» ماحصل تجربه‌گرایی این بازیگر در دهه سوم بازیگری او محسوب می‌شوند.

فاطمه معتمدآریا پس از رسیدن به نقاط اوجی، هم در کارنامه بازیگری خود هم در سینمای ایران و خلق کاراکترهای زن ماندگار در دهه 70 و 80، دهه 90 را با «قصه‌ها» و ایفای نقشی که ادامه شخصیت دوست‌داشتنی‌اش در «روسری آبی» بود، آغاز کرد. فیلمی که پس از دوسال امکان نمایش پیدا کرد و بالاخره دوسال سکوت اجباری او، در سال 93 با بازی در دو فیلم، شکسته شود. سکوتی که می‌توان آن را به حضور تکراری و تک‌بعدی شخصیت‌های زن این دهه نیز نسبت داد که این خلأ با عدم‌حضور او در سینما و تلویزیون به شکلی عمیق‌تر حس شد. زنی از جنس زمان که مرور کارنامه بازیگری‌اش آینه‌ای از اوج و فرود حضور کاراکترهای زن سینمای ایران در طول چهار دهه است.