تشویق تا ۹سالگی معجزه می‌کند

در کوچه‌ای پیرمردی کنار مدرسه پسرانه زندگی می‌کرد. پسربچه‌ها بعد از تعطیل شدن از مدرسه به کوچه می‌ریختند و قوطی‌های نوشابه را با لگد به در و دیوار می‌کوبیدند و از سر و صدای ایجاد شده لذت می‌بردند. پیرمرد که از این سر و صدا به تنگ آمده بود، چاره‌ای اندیشید. بیرون آمد و به پسربچه‌ها گفت از این کار شما خوشم می‌آید. از فردا برای این کار به شما 10 دلار خواهم داد. پسربچه‌ها خوشحال از پولی که قرار بود بگیرند از فردای آن روز بیشتر قوطی‌ها را شوت می‌کردند اما پیرمرد به مرور زمان، عایدی این کودکان را کم کرد تا اینکه روزی تنها به آنها یک دلار داد و پسربچه‌ها که یک دلاری به چشمشان ناچیز بود دیگر حاضر نشدند به خاطر این مبلغ کم، کاری را بکنند که قبلا بدون هیچ تشویقی از آن لذت می‌بردند. این داستان تنها می‌خواهد یک مفهوم را برساند و آن این است که تشویق می‌تواند گاهی قاتل اشتیاق آدم‌ها باشد. روان‌شناسان توصیه می‌کنند از تشویق بجا و در حد مشخص استفاده کنید و در برخی شرایط اجازه بدهید کودک از کاری که می‌کند لذت ببرد.

در این مطلب در گفت‌وگویی با دکتر کتایون خوشابی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، نظر ایشان را درباره آداب تشویق کودکان جویا شده‌ایم.

آیا تشویق نابجا مضر است؟

البته! تشویق در هر شرایطی و به هر شکلی توصیه نمی‌شود. باتوجه به سن کودک روش رفتاری انتخابی باید تغییر کند و درجه تشویق هم بسته به نوع رفتاری که می‌خواهیم در کودک شکل بگیرد، متفاوت است. تشویق‌های بزرگ برای کارهای کوچک در نهایت تبدیل به باج می‌شوند و کودک کار را فقط برای گرفتن جایزه آن هم برای مدت محدودی تا رسیدن به خواسته‌اش انجام خواهد داد که اصلا مناسب نیست.

تشویق تا چه سنی می‌تواند کارایی داشته باشد؟

هرچه کودک کم سن و سال‌تر باشد به روش‌های رفتاری مثل تشویق بهتر جواب می‌دهند. وقتی سن کودک بالاتر می‌رود، استفاده از روش‌های مثبت و تشویقی کارایی خود را از دست می‌دهد و زمانی می‌رسد که دیگر این نوع روش‌ها پاسخگوی انتظار والدین نیست. تشویق بیشترین کارایی را در سنین قبل از دبستان دارد و از 9 سالگی به بعد این روش‌ها کارکرد کمتری دارند. از این سن به بعد در مورد علت رفتارها می‌توان با کودک صحبت کرد. کودکان در این سن منطقی‌تر هستند و باید بیشتر با صحبت آنها را متقاعد کرد.

این روش تربیتی را می‌توان برای همه کودکان با هر ویژگی استفاده کرد؟

تشویق روی بچه‌های آرام، بهتر اثر می‌کند تا بچه‌های بدقلق. کودکان بدقلق‌ انعطاف‌پذیری کمتری دارند و شکل‌دهی رفتارشان با تشویق و تنبیه سخت است. شاید برای بردن کودک انعطاف‌پذیر به بیرون از خانه چندین بار نیاز به تشویق داشته باشید و بعد از مدتی تجارب لذت‌بخشی که از بودن در خارج از خانه داشته میل به بیرون رفتن را در او افزایش دهد اما در یک کودک بدقلق همیشه باید تشویق وجود داشته باشد.

معمولا برای آموزش چه کارهایی از تشویق استفاده می‌کنیم؟

یکی از کارکردهای اصلی تشویق، تثبیت رفتار است. قصد ما شکل دادن رفتار و گرفتن عملکردی است که از کودک انتظار داریم مثل مسواک زدن. این کارها الزاما شاید لذت‌بخش نباشد اما با روش‌های تشویقی قصد داریم مسئولیت‌پذیری را در کودک بالا ببریم.

برخی افراد معتقدند برای کارهایی که به نحوی وظیفه کودک است نباید از تشویق و تنبیه استفاده کنیم!

درست است. رفتارهایی مثل مرتب کردن اتاق، مسواک زدن، غذا خوردن، دستشویی رفتن و خود را تمیز کردن وظایف عمومی است و اگر تشویق خیلی بزرگ باشد کودک فکر می‌کند این وظیفه‌ای خارج از معمول است که به خاطر آن باید جایزه بگیرد. توصیه می‌کنیم در هفته‌های نخست که می‌خواهیم این رفتار در کودک تثبیت شود از مشوق‌های کوچک مثل برچسب استفاده کنید و به مرور با نهادینه شدن رفتار آن را کنار بگذارید تا کودک آن را عادتی انجام دهد.

از چه چیزی به‌عنوان مشوق استفاده کنیم؟

مشوق‌ها کلامی و غیرکلامی‌اند. غیرکلامی مثل نگاه محبت‌آمیز والدین و مربیان، لبخند و توجه خاص به کودک. تشویق کلامی نیز به شکل جملاتی مثل آفرین، به تو افتخار می‌کنم و... است. در کنار مشوق‌های کلامی و غیرکلامی مشوق‌هایی هستند که جنبه مادی دارند. برچسب، رفتن به تئاتر و سینما و شهربازی یا خرید خوراکی و اسباب‌بازی و...

کدام مشوق موثرتر عمل می‌کند؟

مشوق‌های برچسبی بسیار خوب است. برای استفاده از برچسب باید برای یک رفتار کودک مثلا مسواک زدن جدولی تهیه کرد و در مورد آن به کودک توضیح داد. اگر کودک رفتار مناسب را انجام داد برچسب را دریافت کند. بعد از مدتی برحسب تعداد برچسب می‌توان برای کودک مشوق مادی در نظر گرفت. البته برای اینکه کودک به این کار عادت نکند بعد از اینکه والدین و مربیان متوجه شدند رفتار در حال تثبیت شدن است باید فاصله دادن برچسب و مشوق‌های مادی بیشتر و بعد کم‌کم قطع شود.

به‌عنوان مشوق مادی اسباب‌بازی را توصیه می‌کنید؟

نه همیشه. آن هم از نوع گران‌قیمت! برای ترویج کتابخوانی مشوق می‌تواند کتاب باشد و باید بلافاصله آن را برای کودک خواند. استفاده از چیزهای کوچک بهتر است. خوب است برای کودک بین 2 مشوق حق انتخاب بگذاریم. این کار به تثبیت رفتار بهتر کودک کمک می‌کند. مشوق می‌تواند به شکل بردن کودک به تئاتر یا سینما باشد. مشوق‌های گران‌قیمت به مرور جنبه باج‌دهی پیدا می‌کنند.

منبع: هفته‌نامه سلامت