پیامدهای جنبش ملی شدن نفت

در بیست و نهم اسفند آخرین روز سال ۱۳۲۹ با تصویب طرح ملی شدن نفت در مجلس سنا یکی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر رقم خورد که تاثیرات و بازتاب های آن از مرزهای ایران فراتر رفت. برخی تحلیل­گران پیشگامی ملت ایران در انقلاب مشروطه و پیشگامی در ملی کردن صنایع در جهت قطع دست استعمار که با دسیسه­ های خود سود سرشار نفت ماده حیاتی قرن را به غارت می ­بردند؛ از نشانه های تاریخ سازی ملت ایران در مشرق زمین دانسته ­اند امری که با انقلاب اسلامی به اوج رسید و بسیاری از آرزوهای ملت در قطع دست قدرت ها و رهایی از استبداد و استعمار؛ تحقق عینی یافت. در نوشتار حاضر به طور مختصر به سیر تاریخی تحولات دهه بیست ایران تا تصویب طرح ملی شدن نفت، نیروهای اجتماعی و سیاسی دخیل در این نهضت و بازتاب­ ها و واکنش های جهانی و سرانجام علل ناکامی جنبش ملی کردن نفت پرداخته شده است.

بازخوانی این مقطح حساس از حیات ملت ایران با توجه به تحولات منطقه به­ خصوص طرح بازگشت انگلیس به خلیج فارس، موضوع هسته­ ای و عهد شکنی ­های امریکا و به­ خصوص درس­ های این جنبش که عمدتا معطوف به علل گسست در نیروهای ملی و مذهبی است؛ سودمند و مفید خواهد بود.

پژوهش خبری صدا وسیما:تاریخ معاصر ایران، حوادث و رویدادهای بسیار زیادی به خود دیده است. ملی شدن صنعت نفت یکی از این رویدادهای بسیار مهم و تأثیرگذار از ابعاد مختلف می­ باشد. این رویداد با توجه به چگونگی پیروزی، نقش نخبگان، نیروهای مذهبی و سیاسی، فرآیند منجر به تحقق ملی شدن صنعت نفت، رویکرد کشورهای استعمارگر به­ خصوص آمریکا و انگلستان، علل شکست آن و ... مهم می­ باشد. یکی از ابعاد مهم موضوع ملی شدن صنعت نفت مسئله همبستگی ملی در پیروزی و شکست آن می ­باشد. در واقع ملی شدن صنعت نفت، الگو و تجلی نقش اتحاد ملی در توسعه کشور می ­باشد. این حادثه از ابعاد و عرصه­ های مختلف، اهمیت اتحاد ملی را نشان می ­دهد. چنانکه می­ توان گفت ائتلاف همه نیروها و مردم، عامل اصلی تحقق ملی شدن صنعت نفت بود.

قانون اجرای ملی شدن صنعت نفت مقرر می ­داشت هیئتی مختلف مرکب از ۵ نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی، ۵ نفر از مجلس سنا و به همراه وزیر دارایی یا معاون او تشکیل شود. این هیأت وظیفه نظارت بر بندهای دیگر قانون را بر عهده داشت. براساس بندهای دیگر، دولت مکلف شده بود از شرکت نفت جنوب خلع ید کند. زمینه تشکیل یک هیئت عامل را برای بهره برداری از نفت فراهم کند و همچنین به مطالبات و دعاوی مطرح در خصوص حقوق ایران و شرکت رسیدگی نماید. هیئت مختلط همچنین وظیفه داشت اساسنامه شرکت ملی نفت را تهیه کند و زمینه اعزام محصلین ایران به خارج برای فراگیری دانش صنعت نفت را فراهم نماید. در اجرای این قانون به فاصله یک ماه از تصویب آن، هیئت مدیره ای سه نفره از تهران وارد آبادان شد و پس از خلع ید از شرکت سابق نفت، پرچم ایران را بر فراز عمارت مرکزی آن برافراشت.

به طور کلی با نگاهی به تاریخ معاصر این امر اثبات می ­شود که در همه حوادث سرنوشت ساز و شگفتی آور همانند انقلاب مشروطه (۱۲۸۵ ش)، ملی شدن صنعت نفت (۱۳۲۹ ش) و انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش) با همبستگی و انسجام همه نیروهای مذهبی، ملی و مردم، پیوند نخبگان و مردم، حمایت مردم از نخبگان، همبستگی ملی نقش اساسی و محوری داشته است و متأسفانه با گسست این ائتلاف برخی از این رویدادها با شکست مواجه شده است. ملی شدن صنعت نفت نماد "نقش اتحاد ملی در پیروزی" و "نقش گسست نیروها در شکست و عدم تحقق اهداف ملی شدن" می­ باشد.

در مجموع تجربه­ ملی شدن صنعت نفت از پتانسیل و ظرفیت بالایی برای مسائل امروزی به­ خصوص در زمینه همبستگی ملی، نقش علما در تحولات سیاسی و اجتماعی، پیوند بین مردم و مسئولین و .. جهت نایل شدن به اهداف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... برخوردار می­ باشد.