شرط قبولی و استجابت دعا در روز عرفه

بار دیگر زمانی برای بندگی خالصانه به درگاه الهی رسید؛ موسم حج است و روز عرفه. روزی برای شناختن بهتر و بیشتر خود و خدای خود. روز عرفه، روز مغفرت و طلب آمرزش از درگاه خداوند است. نقل است که حضرت سجاد علیه السلام سائلی را که در روز عرفه برای دریافت کمک نزد ایشان آمده بود، خطاب قرار داده و فرمودند: وای بر تو که در چنین روزی که فرزندان در شکم مادرانشان امید به بخشش و رحمت خداوند دارند، از غیر خدا طلب کمک می‌کنی.

شب و روز عرفه، زمانی برای رسیدن به قرب الهی است. اما شاید برای خیلی‌ها این سوالات پیش آید که دلیل جایگاه رفیع این روز در سال چیست؟ چرا خداوند در این روز بندگان خود را فرا می‌خواند و می‌آمرزد؟ چه کنیم تا در روز عرفه بهترین عمل را داشته باشیم و اصلاً چرا این روز را عرفه نامیده اند؟

به مناسبت فرا رسیدن روز عرفه و برای رسیدن به جواب این سوالات، با حاج مهدی توکلی سخنران مذهبی درباره عظمت و برکات این روز بزرگ گفتگو کردیم که در ادامه آن را می‌خوانید.

به عنوان سوال اول بفرمایید چرا روز عرفه به این نام شناخته شده و عرفه چه معنایی دارد؟

عرفه در لغت به معنای «شناختن» است. اما درباره اینکه چرا روز نهم ذی الحجه را عرفه و آن سرزمین را عرفات نامیدند، دو نقل در روایات داریم. یک نقل این است که وقتی حضرت آدم علیه السلام ترک اولی کرد، خودش در هند و حضرت حوا در جده کنونی به زمین هبوط کردند.

چگونگی پذیرش توبه حضرت آدم (ع)

حضرت آدم سالیان متمادی گریه و توبه کرد و گفت: «ربنا ظلمنا انفسنا». در روایت است که آن حضرت سال‌ها گریه کرد تا اینکه خداوند یکسری کلمات را از طریق جبرئیل به او تعلیم داد و آدم با آن کلمات توبه کرد. شیعه و سنی از پیامبر (ص) نقل کردند و در تفسیر نمونه و المیزان هم آمده است که آنچه به حضرت آدم تعلیم داده شد، خمسه طیبه (پنج تن آل عبا) بود. جبرئیل به حضرت آدم نام پنج تن آل عبا را آموخت و به ایشان گفت: خداوند را به این‌ها قسم بده تا توبه ات پذیرفته شود.

حضرت آدم این کار را کرد و وقتی به نام امام حسین (ع) رسید، منقلب شد و به ناگاه اشک ریخت. وقتی دلیل این حالت را پرسید، جبرئیل داستان شهادت امام حسین (ع) را برای او نقل کرد. سرانجام خداوند به برکت نام خمسه طیبه، توبه حضرت آدم را پذیرفت. سپس او هدایت شد تا همسرش را پیدا کند. در روایت هست که حضرت آدم و حوا در سرزمین عرفات همدیگر را پیدا کردند و شناختند. در حال حاضر مقام حضرت آدم در عرفات است و اگر به مکه مشرف شوید آن را می‌بینید.

درسی که حضرت ابراهیم (ع) در صحرای عرفات آموخت

اما؛ نقل دوم در روایات درباره وجه تسمیه این روز به عرفه، این است که حضرت ابراهیم روزی از خداوند خواست که مناسک حج را به او تعلیم دهد. در قرآن آمده است که حضرت می‌فرمایند «ارنا مناسکنا» یعنی خدایا مناسک و اعمال حج را به ما بگو و نشان بده. جبرئیل به همین سرزمین عرفات آمد و آداب و مناسک حج را به او تعلیم داد. بعد خطاب به حضرت ابراهیم (ع) گفت: «عرفتَ» یاد گرفتی؟ ابراهیم (ع) گفت: آری (عرفتُ). لذا؛ با این تفاسیر عرفه، روز شناخت و عرفان و آگاهی است. حاجی باید به معرفتش بیفزاید. باید از خدا طلب معرفت بکند و عرفان و فهم خود را افزایش دهد.

* دلیل اینکه روز عرفه، روز نیایش و مناجات خاضعانه بنده با خداست، چیست؟

عرفه روز آمرزش گناهان است. روایت داریم که شخصی آمد خدمت امام صادق (ع) در مسجد الحرام و از او پرسید کدام گناه از همه بزرگتر است؟ حضرت فرمودند: بزرگترین گناه این است که کسی در عرفات حاضر بشود و اعمال را بجا آورد و با خود گمان کند که آمرزیده نشده است. همین بزرگترین گناه است و این گناه بین مردم از همه بیشتر است.

در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده که بزرگترین گناه بین مردم مال کسی است که در سرزمین عرفات حاضر شود؛ برگردد و فکر کند که آمرزیده نشده است!

روزی که حتی جنین در شکم مادران هم مورد رحمت الهی قرار می‌گیرد

در روایت دیگری آمده است که جنبنده‌ای نیست که در عرفات بجنبد، مگر اینکه آن روز مورد رحمت خدا قرار گیرد. در روایتی آمده شخصی در روز عرفه آمد و دست نیاز به امام سجاد (ع) دراز کرد. حضرت فرمودند: وای بر تو که در چنین روزی در خانه غیر خدا می‌روی. حضرت فرمودند: در این روز امید می‌رود که حتی بچه‌هایی که در شکم مادر و صلب پدر‌ها هستند، مورد رحمت الهی قرار گیرند؛ آن وقت تو در خانه غیر خدا را می‌زنی؟!

پس این روز، روز آمرزش گناهان و روز استجابت دعاست. روزی که خدا به بندگانش نظر رحمت می‌کند. پس بهترین وقت برای نیایش و گدایی در خانه خداست.

بقای حج به خاطر فداکاری حسین بن علی (ع) است

* در روایات متعددی آمده که نظر خداوند در روز عرفه اول به زوار امام حسین (ع) است و بعد به زائران صحرای عرفات. چرا؟

شاید راز اینکه خدا اول به زوار امام حسین (ع) نگاه می‌کند، در این باشد که اگر او نبود دیگر عرفه‌ای هم نبود. البته این اول، اول زمانی نیست؛ نه اینکه خداوند مثلاً اوایل صبح به زوار حرم امام حسین توجه کند؛ چون در صحرای عرفات خبری نیست و بعد که از زائران امام حسین (ع) فارغ شد، سراغ زائران خانه خدا و صحرای عرفات برود. اولویت اینجا در رتبه است. یعنی زوار امام حسین (ع) در روز عرفه نزد خداوند، مقدم هستند بر زوار خانه خدا و عرفات. شاید علتش این باشد که اگر حسین نبود، عرفات و حجی هم نبود؛ در واقع همه این‌ها مدیون فداکاری حسین بن علی (ع) است. خدا هم قدرشناس است و می‌گوید من این فداکاری را فراموش نمی‌کنم؛ چون حسین فداکاری کرد و حج خود را ناتمام گذاشت، من هم امروز (روز عرفه) اول به آن‌هایی که او را زیارت می‌کنند، نگاه می‌کنم. در واقع از این منظر، بقای حج به خاطر فداکاری حسین بن علی (ع) است و حاجی هرچه دارد به برکت امام حسین (ع) است.

شروطی که استجابت دعا را نزدیک می‌کند

* حالا در چنین روز با عظمتی (روز عرفه)، چطور به درگاه خدا دعا کنیم که به استجابت نزدیک شود؟

من می‌گویم با دل شکسته؛ تا دل آدم نشکند، سیمش وصل نمی‌شود. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که به حرم امام رضا (ع) بروی و چندین ساعت هم آنجا باشی، اما اشکت جاری نشود و حال دلت هم خوب نشود. اما یک زمان تا چشمت به گنبد می‌افتد و سلامی می‌دهی، اشکت جاری می‌شود. پس به نظر من، شرط اول دعا این است که آدمی با دل شکسته در خانه خدا برود. خودِ خدا هم می‌فرماید که من را با تضرع بخوانید.

یکی دیگر از شروط قبولی دعا، این است که آدم مضطرّ باشد. در قرآن هم می‌خوانیم که «اَمّن یُجیبُ المُضطَرَ اِذا دَعاهُ و یَکشِفُ السوء». این یعنی امید آدمی از همه جا قطع شود و بداند که غیر از خدا کسی نمی‌تواند گره از مشکلات او باز کند.

دیگر شرط استجابت دعا، این است که آدم حسن ظن به خداوند داشته باشد و سوء ظن نداشته باشد. سوء ظن در مقام دعا این است که بگوییم خداوند دعای ما را مستجاب نمی‌کند. در صورتی که باید حسن ظن داشت و گفت: محال است روز عرفه در خانه خدا بروم و او دعای من را رد کند. در روایت داریم که وقتی دعا می‌کنید، بگویید و امیدوار باشید که حاجت شما پشت در است؛ یعنی اینقدر به استجابت نزدیک است.

زمان و مکان‌هایی هم هست که در آن دعا به استجابت نزدیک‌تر است. شرافت زمان و مکان هم مهم است. در روایت هست زیر قبه سیدالشهدا (ع) دعا رد نمی‌شود. روز عرفه و شب قدر هم همین طور است. یکی دیگر از راه‌های استجابت دعا در چنین روز با عظمتی، این است که انسان واسطه آبرومندی را در خانه خدا ببرد. مثل حضرت آدم که خداوند را به خمسه طیبه قسم داد و توبه اش پذیرفته شد.

پس خداوند را با تضرع خواندن، مضطرّ بودن، ظن خوب به خدا داشتن و واسطه آبرومند در خانه خدا بردن همه و همه استجابت دعا را نزدیک می‌کنند.

افضل اعمال زیارت سید الشهدا (ع) در روز و شب عرفه است

* بهترین اعمال برای عرفه چیست؟

افضل اعمال زیارت سید الشهدا (ع) در روز و شب عرفه است. بالاترین عمل این است که انسان خود را در روز و شب عرفه به کربلا برساند. حالا اگر هم نشد، از راه دور امام را زیارت کند. اتفاقاً اولین کسی که از راه دور و از بلندی به امام حسین (ع) سلام داد، حضرت مسلم بود. او پیش از شهادت از پشت بام و راه دور سلامی به امام حسین (ع) داد. در ایران هم شما هر کجا رو به قبله بایستی، رو به کربلا هستی و امام حسین (ع). اتفاقاً در روز عرفه خواندن زیارت مخصوص حضرت امام حسین (ع) هم تاکید شده است.

رابطه روز عرفه، ماه مبارک رمضان و بخشش گناهان

* در روایت آمده که خداوند در ماه رمضان بندگانش را می‌بخشد؛ اما اگر کسی در آن زمان غفلت کرد و توفیق توبه نیافت عرفه را از دست ندهد. روز عرفه به طور دقیق چه جایگاهی دارد؟

خداوند دو بار بندگان خود را به مهمانی دعوت کرده است؛ یک بار در ماه رمضان که روایتی هست از پیامبر که خطاب به مردم می‌فرمایند «ای مردم خدا شما را به مهمانی دعوت کرده است». در مهمانی هم صاحب خانه از مهمان پذیرایی می‌کند و خواسته اش را اجابت می‌کند. ماه مهمانی خدا آداب خاص خود را دارد و برای همین پیامبر (ص) در روایتی گفت: دعای شما در ماه رمضان، مستجاب است. برای همین عید فطر که می‌رسد خدا کمترین پاداشی که به بندگانش می‌دهد، آمرزش گناهان است. پیغمبر (ص) هم فرموده اند که شقی کسی است که این ماه (رمضان) بگذرد و خدا از او نگذرد.

عید قربان، عید وصال الهی و آمرزش است

یک مهمانی دیگر هم که خدا برای بندگانش فراهم کرده، حج است. حاجیان را ضیوف الرحمان می‌نامند. ماه رمضان ماه خداست (شهرالله) و حاجیان هم به خانه خدا می‌روند (بیت الله). اتفاقاً مهمانی حج هم به یک عید ختم می‌شود؛ عید قربان. عیدی که عید وصال است، عید رسیدن به قرب الهی خدا و آمرزش. در این روز هم کمترین پاداشی که به حاجی می‌دهند، این است که گناهانش را طوری می‌آمرزند که انگار تازه متولد شده است؛ لذا در روایت هست اگر از مهمانی خدا (ماه رمضان) جا ماندید، خود را به مهمانی عرفه برسانید.

باید با پای دل به سوی خدا رفت

* حالا آیا این بخشیده شدن مستلزم این است که در عرفات یا کربلا باشیم یا اگر جای دیگری هم خیلی ساده بنشینیم و دعای عرفه را بخوانیم، تأثیر دارد؟

همه‌چیز به دل آدم ربط دارد. اصلاً ممکن است کسی در عرفات باشد، اما غافل باشد. خدای ناکرده مشغول غیبت و کار‌های دنیایی باشد و آن جایگاه والا را نشناسد. یکی در عرفات و خود کربلا غافل است؛ اما یک نفر دیگر از راه دور «السلام علیک یا ابا عبدالله» می‌گوید و اشکش سرازیر می‌شود. قبر امام حسین (ع) در دل کسانی است که دوستش دارند (قبره فی قلوب من والاه). به همین دلیل است که شاعر گفته «ای قوم به حج رفته کجایید کجایید/ معشوق همین جاست بیایید بیایید». راه بندگی خدا دلی است و اگر آدم دلی به سمت خدا برود، اثرش بیشتر است تا اینکه فقط جسمش را به رنج و زحمت بیندازد.

* چرا امام حسین (ع) حجش را ناتمام گذاشت و با زن و فرزند و خانواده به صحرای کربلا رفت؟

وقتی در این باره از خود آن حضرت سوال کردند، امام حسین (ع) فرمودند که «من دیدم اراذل بنی‌امیه زیر احرام‌هایشان خنجر بستند و سلاح حمل می‌کنند. ترسیدم که خون من مظلوم را در حرم بریزند و حرمت خانه خدا را بشکنند. این خانه حرم امن الهی است و من برای اینکه حرمتش شکسته نشود، آنجا را ترک کردم». این بیان خود حضرت است.

نیمه تمام گذاشتن حج، حرکتی سیاسی از جانب سید الشهدا (ع) بود.

اما در اصل حضرت امام حسین (ع) می‌خواستند مثل توپ در جهان صدا کند که امام حسین معترض است. حکومت یزید را مشروع نمی‌داند و حاضر به بیعت با او نیست. نشانه اش هم این است که حج را نیمه تمام رها کرده است. البته توجه به یک نکته اینجا اهمیت دارد؛ آن اینکه می‌گویند تا وقوف هشتم نشده، حاجی می‌تواند منصرف بشود و حج را رها کند؛ اما همین که برای عرفات مُحرم شد، دیگر نمی‌تواند حج را ترک کند یعنی این عمل بر او حرام است. دلیل اینکه امام حسین (ع) عرفات را ترک کردند، به این خاطر بود که از اول هم نیت حج نکرده بودند. پس فعل حرامی هم صورت نگرفته است.

در واقع امام برنامه اش بود که در عرفات مکه را ترک کند و فقط در مراسم حج حضور پیدا کرد و این مثل توپ صدا کرد که امام حسین (ع) از لباس احرام در آمده و معترض است. این در واقع یک حرکت سیاسی از سوی امام حسین (ع) است. او می‌خواست کار تبلیغاتی انجام دهد مبنی بر اینکه من یزید را مشروع نمی‌دانم و هر که می‌خواهد به من بپیوندد. ایشان خطاب به مردم گفتند که هرکس حاضر است جانش را در راه خدا بدهد، با من به کوفه بیاید. پس دلیل رها کردن حج از سوی امام حسین (ع) این است که ایشان یزید را به رسمیت نمی‌شناخت و می‌خواست کل جهان اسلام این را بدانند. بهترین زمان برای تبلیغ این موضوع هم موسم حج بود که همه مسلمانان از همه جا در آن حضور داشتند.

حج یک عمل سیاسی و عبادی است

* یعنی حتی در آن اوج نیایش و عبادت خداوند، حضرت کار سیاسی کرده اند؟

بله، اصل حج یک عمل سیاسی و عبادی است. حاجیان در این مراسم، فریاد برائت از مشرکین سر می‌دهند و اگر آن برائت را از حج بگیرید، دیگر عمل حج وجه سیاسی ندارد.

برگزاری آیین مسلمیه مقدمه عزاداری برای سالار شهیدان

* در پایان کمی از مراسم و آیین عزاداری برای حضرت مسلم بن عقیل بفرمایید.

هیئتی‌ها مسلمیه را مقدمه‌ای برای عزاداری ماه محرم می‌دانند. مسلمیه از قدیم در تهران خیلی مورد توجه بوده است. به طوری که مردم سه روز به حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) می‌رفتند و آنجا عزاداری می‌کردند. چنان مجالس سینه زنی راه می‌انداختند که گویی ایام تاسوعا و عاشوراست. البته خیلی کار شایسته، درست و معناداری هم هست. به هر حال حضرت مسلم اولین سفیر و شهید راه امام حسین (ع) بود؛ آن هم با لب تشنه. محلی هم که برای عزاداری در تهران انتخاب می‌شود (حرم عبدالعظیم) جایی است که زیارتش هم رتبه با زیارت حرم امام حسین (ع) است. در روایت داریم که زائر حضرت عبدالعظیم گویی امام حسین (ع) را در کربلا زیارت کرده است. برگزاری این آیین‌ها همه مقدمه‌ای برای عزاداری سالار شهیدان است. خیلی‌ها حتی پیش از آغاز محرم، چله زیارت عاشورا می‌گیرند تا دل هایشان آماده شود.