شیوه محاسبه نفس در بیان مولا علی(ع)

امام على عليه السلام ـ در پاسخ به سؤالی نحوه محاسبه نفس را چنین بیان فرمودند:

آدمی چون صبح را به شب رساند، به سراغ نفْس خود برود و به او بگويد :
اى نفْس !
امروز گذشت و هرگز دیگر برنمى گردد .
خداوند از تو خواهد پرسيد كه این روز را چگونه سپرى كردى ؟
در این روز چه كردى ؟
آيا خدا را ياد كردى، سپاس و ستايشش را گفتى؟
آيا حقّ برادر مؤمنى را گزاردى؟
آيا بار غمى از دل او برداشتى ؟
آيا در نبودِ او هواى زن و فرزندان او را داشتى ؟
آيا وقتى مُرد، به بازماندگان او رسيدگى كردى ؟
آيا با استفاده از مقام و موقعيّتت خود، از غيبت برادر مؤمنى جلوگيرى كردى ؟
آيا مسلمانى را يارى رساندى ؟
چه كارى براى او كردى ؟

آن گاه كارهايى كه كرده است بشمارد ؛
اگر كار خيرى از وى سر زده باشد، خدا را سپاس گويد
و به شكرانه توفيقى كه به وى عنايت كرده، خدا را به بزرگى ياد كند،

و اگر ديد گناهى يا تقصيرى از او سر زده است، از خداوند عزّ و جلّ آمرزش بخواهد
و تصميم بگيرد كه ديگر آن را تكرار نكند .

الإمامُ عليٌّ عليه السلام ـ
و قد سُئلَ عن كَيفيّةِ مُحاسَبَةِ النَّفْسِ ـ:
إذا أصْبَحَ ثُمَّ أمسى رَجَعَ إلى نَفْسِهِ ، و قالَ : يا نَفْسُ ، إنَّ هذا يَومٌ مَضى علَيكِ لا يَعودُ إلَيكِ أبدا ، و اللّه ُ سائلُكِ عَنهُ فيما أفْنَيتِهِ ، فما الّذي عَمِلْتِ فيهِ ؟ أ ذَكَرْتِ اللّه َ أمْ حَمِدْتيهِ؟ أ قَضَيْتِ حَقَّ أخٍ مؤمنٍ ؟ أ نَفَّسْتِ عَنهُ كُرْبتَهُ ؟ أ حَفِظْتيهِ بِظَهْرِ الغَيبِ في أهْلِهِ و ولدِهِ ؟ أ حَفِظْتيهِ بَعدَ المَوتِ في مُخَلَّفيهِ؟ أ كَفَفْتِ عن غيبَةِ أخٍ مؤمنٍ بفَضْلِ جاهِكِ ؟ أ أعَنْتِ مسلما ؟ ما الّذي صَنَعتِ فيهِ ؟ فيَذكُرُ ما كانَ مِنهُ ، فإنْ ذَكَرَ أنَّهُ جَرى مِنهُ خيرٌ حَمِدَ اللّه َ عزّ و جلّ و كَبَّرَهُ على تَوفيقِهِ ، و إنْ ذَكرَ مَعْصيَةً أو تَقْصيرا اسْتَغْفَرَ اللّه َ عزّ و جلّ و عَزَمَ على تَرْكِ مُعاوَدَتِهِ .
بحارالأنوار - ج 67 - باب 45- مراتب النفس و عدم الاعتماد