دریای خزر آب می رود!

داده های پژوهش ها حکایت از کاهش هشت سانتی متری تراز آب دریای خزر به دلیل کاهش ورودی یا تبخیر آب این دریاچه دارد.

نواحی ساحلی دریای خزر به واسطه نوسانات تراز آب دریا دائما دستخوش تغییرات و دگرگونی ها هستند، به طوری که اغلب، عقب نشینی آب دریا سبب استحداث اراضی شده و فرصت و مجال برای کاربری های جدید فراهم می کند و زمانی دیگر پیشروی سطح آب دریا سبب تغییر و از بین رفتن بسیاری از فعالیت های اقتصادی و اجتماعی می شود.

تراز آب دریای خزر به صورت یک پدیده پویا مطرح است و دامنه نوسانی آن در مقیاس های زمانی ازشدت های متفاوتی برخوردار است؛ به طوری که تراز آن در یک دوره اقلیمی و در مدت زمانی طولانی به آرامی افزایش یافته و وقتی به حداکثر مقدار خود رسید با همین آهنگ و با تغییر دوره اقلیمی رو به کاهش می نهد.

به عبارت دیگر، تغییرات تراز آ ب دریای خزر تابع تغییرات ورودی رودخانه های منتهی به دریا و شدت تبخیر است، و از طرف دیگرنوسانات ناگهانی کوتاه مدت نیز ناشی از عوامل و مؤلفه های هواشناسی و هیدرولوژی در مناطق ساحلی دیده می شود که به شرایط اقلیمی مناطق مختلف ساحلی بستگی دارد و در نتیجه این گونه حوادث در نواحی مختلف نتایج متفاوتی بهمراه می آورند.

کاهش هشت سانتی متری آب دریای خزر

بر اساس اعلام مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، در بررسی آخرین وضعیت نوسانات و میانگین تراز آب دریای خزر در ۶ ماهه اول سال آبی ۹۲ - ۹۱ ( پاییز و زمستان ۹۱) توسط این مركز، كه بر اساس تحلیل داده های دریافتی از ایستگاه های ترازسنجی مستقر در سواحل جنوبی دریای خزر استخراج شده است،‌ تراز آب این دریا با نشان دادن عدد ۲۶/۶۹- كاهش ۸ سانتی متری را نسبت به دوره مشابه در سال آبی قبل بیان می کند.

از آنجایی که حدود هر چهار کیلومترمکعب از حجم آب دریای خزر معادل یک سانتیمتر از ضخامت آب دریاست، لذا در طی این دوره، بالغ بر ۳۲ کیلومترمکعب از حجم آب دریای‏ خزر به دلیل کاهش ورودی‏ ها یا تبخیر کاسته‏ شده است.

براساس این گزارش، حداکثر تراز آب مشاهده شده در طی این دوره در اسفندماه ۹۱ و برابر ۲۶/۳۱- متر بوده است که نسبت به حداکثر مشاهده شده در دوره مشابه سال قبل ۳۰ سانتیمتر کاهش نشان می دهد. همچنین حداقل تراز آب مشاهده شده در طی این دوره در دی ماه ۹۱ و برابر ۲۶/۹۴- متر بوده است که نسبت به حداقل مشاهده شده در دوره مشابه سال قبل تفاوت چندانی ندارد.

میانگین سالانه تراز آب دریای خزر در سال آبی (۹۲-۱۳۹۱) نیز در مهرماه سالجاری گزارش شد و نهایتاً این میانگین، معرف افزایش یا کاهش تراز آب دریا نسبت به سال آبی قبل خواهد بود. لازم به ذکر است میانگین سالانه تراز آب در سال آبی ۹۱-۱۳۹۰ برابر ۲۶/۵۵- متر بوده است.

براساس یافته های پژوهشی، این نتیجه حاصل می شود كه کاهش نزدیک به ۸۰ سانتی متری تراز آب دریای خزر در طی ۱۷ سال اخیر را نمی‏ توان به عنوان افت و خیزهای معمولی دریا دانست و احتمال ادامه کاهش تراز آب به عنوان دور جدیدی از ویژگی های نوسانی دریای خزر را نباید از نظر دور داشت.

ضرورت تهیه طرح ها با توجه به ویژگی های نوسانی دریای خزر

به تاکید کارشناسان، ضروری است کلیه طرح ها و برنامه‏ های استراتژیک دولت در سواحل جنوبی دریای خزر با رویکرد به ویژگی های نوسانی دریای خزر و سناریوسازی‏ های محتمل، مهندسی و عملیاتی شوند.

جواد ملک مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات دریای مازندران در این زمینه می گوید: دریای خزر در طی سال آبی سال گذشته که در شهریورماه سال ۹۳ به پایان رسیده، نسبت به سال قبل هشت سانتی متر کاهش آب داشته است و این به منزله حدود ۳۲ میلیارد مترمکعب بیلان منفی است.

وی اظهار داشت: این رقم نسبت به شش سال گذشته ۴۲ سانتی متر است و نسبت به سال ۷۴ حدود یک متر کاهش آب را تجربه می کنیم و عمده دلایل، کاهش ورودی آب و کاهش بارندگی در حوزه آبریز خزر و مهترین آن رودخانه ولگاست و افزایش تبخیر است.

به گفته ملک، در ۱۰ سال آینده پیش بینی می شود نزدیک یک متر از سطح آب خزر کاهش یابد.

تغییرات تراز آب دریای خزر و اثر آن بر مناطق ساحلی

تراز آب حوضه های آبی عامل مهمی در روند فعالیت‎های طبیعی آنها مانند حجم، سطح آب حوضه و شكل سواحل به شمار می‎آید، جدایی دریای خزر از دریاهای آزاد به این مهم منجر شده است که سطح این دریا در یک دوره زمانی چند ساله به آرامی افزایش یافته و هنگامی که به حداکثر ارتفاع خود می رسد با همین آهنگ رو به کاهش می گذارد که این امر به ایجاد پدیده ای به نام تراز آب دریای خزر منجر شده است.

سطح آب دریا در طی دوران های مختلف نوسان داشته است، دردوره هایی این سطح بسیار پایین بوده و دردوره هایی دیگر بالا آمده است. این فرآیند كه همواره زمانبر بوده، سبب بروز تغییرات زیست محیطی و دگرگونی در فعالیت های اقتصادی این دریا شده است.

کاهش تراز آب دریای خزر درحالیست که تراز آب این دریاچه بسته در دهه های اخیر بالا آمده بود و بالا آمدگی دو دهه اخیر سطح آب دریا سبب به مخاطره افتادن بسیاری از فعالیت های اقتصادی - اجتماعی وهمچنین تغییر شرایط زیست محیطی منطقه ساحلی و پهنه آبی شده ابود.

به طوری که پیامدهای آن را می توان تخریب اماکن مسکونی، صیادی، تجاری، اداری و به زیر آب رفتن زمین های کشاورزی، تهدید تعداد زیادی از شهرهای ساحلی به خصوص از نظر انتقال مواد آلوده كننده صنایع و تولیدات نفتی در مناطق ساحلی به دریا که خود پیامدهای خطرناک بهداشتی و عمرانی شهرها و روستاها را در پی داشته است.

طبق برآورد بعمل آمده از میزان آبگرفتگی اراضی ساحلی جمهوری اسلامی ایران، از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۷۴ حدود ۷۷۸ کیلومترمربع از اراضی ساحلی به زیر آب رفته که از این میزان ۲۷ درصد درسواحل استان گلستان، ۳۹ درصد استان مازندران و ۳۴ درصد در استان گیلان واقع شده است.

در یک نگاه به میزان خسارات وارده به استان مازندران و گلستان مشخص می شود که حدود ۱۳۰۰ واحد مسکونی و ویلا و۱۷۲۱۲ هکتار از اراضی کشاورزی و بسیاری از تأسیسات زیربنائی تخریب شده اند. در نتیجه بالا آمدن سطح آب خزر، در کشور جمهوری آذربایجان شهرکهای ساحلی، تعداد زیادی تاسیسات صنعتی و ۲۰ کیلومتر از راه آهن و میدانهای نفتی مجاور دریای خزر در این کشور در خطر آب گرفتگی است.

افزایش در سطح آب دریای خزر از سال ۱۳۵۶ شروع شده و این سیر صعودی همچنان ادامه دارد. برای مقابله با پیشروی آب دریا كه بیشترین خسارات را متوجه كشور ایران و جمهوری آذربایجان نموده و طی سالیان اخیر بسیاری واحدهای مسكونی و اداری و تجاری و صیدگاهها را از بین برده، طرحها و نظرات مختلفی مطرح شده است. از جمله ازبكستان و قزاقستان طرح مشتركی برای احداث یك كانال ۳۰۰ كیلومتری بین دریای مازندران و دریاچه آرال تهیه کردند.

اثرات کاهش تراز آب دریای خزر

از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۵۶ سطح آب دریای خزر یک روند کاهشی را داشته است که بدلیل عمق کم در سواحل شمال و شمال شرقی یک جابجایی ۱۸۰ کیلومتری در خط ساحلی بوجود آمد و مشكلات ناشی از آن برای اتحاد جماهیر شوروی موجب شد تا چند اقدام برای جلوگیری از كاهش ارتفاع آب اتخاذ شود، منحرف ساختن و انتقال آب از رودخانه هایی كه به اقیانوس منجمد شمالی می ریزند به سمت جنوب و به مقصد دریای خزر، بستن راه ورود آب به خلیج قره بغاز( این خلیج در كنار صحرای سوزان قره قوم است و بوسیله تنگه باریكی به دریای مازندران مرتبط است و میزان تبخیر در آن بسیار بالاست و سطح آن از سطح دریای خزر پایین تر است)، و بالاخره استفاده از پوشش مكانیكی ضد تبخیر و خشكانیدن قسمتهایی از ساحل كم عمق شرقی و شمال شرقی جهت تقلیل سطح تبخیر.

دریای خزر در ایران 700 کیلومتر نوار ساحلی دارد که 338 کیلومتر آن در استان مازندران واقع شده است.