شبح کم آبی بر فراز زمین

آب که در گذشته‌ای نه چندان دور در بخش بسیار بزرگی از جهان عنصری فراوان و کم و بیش مجانی به شمار میآمد، امروز به گونه‌ای روز افزون به منزله یک ماده اولیه استراتژیک در قلب اقتصاد و سیاست جهانی جای میگیرد.

در واقع «طلای آبی» بیش از «طلای سیاه» بر آینده بخش بزرگی از جهان و نیز بر فراز و نشیب‌های روابط بین المللی سنگینی میکند و کاهش موجودی آن امنیت و رفاه مردمان را در شمار زیادی از کشور‌ها و مناطق جهان به خطر می اندازد.

خطر «جنگ آب»

به روال هر سال و به ابتکار «انستیتوی بین المللی آب» در استکهلم، نشستی زیر عنوان «هفته جهانی آب» در پایتخت سوئد گشایش یافت.

در این نشست شش روزه، که یکشنبه ۲۷ اوت گشایش یافت، ۳۲۰۰ کارشناس از کشور‌های گوناگون حجم عظیمی از گزارش و بررسی‌های علمی خود را، که به ویژه بر موضوع فاضلاب‌ها و چگونگی بازیافت آنها متمرکزند، ارائه دادند.

از مجموعه عظیم داده‌ها و مطالعاتی که در اختیار نشست استکهلم قرار گرفته، چنین بر میآید که خطر کمیاب شدن آب رو به افزایش میرود و دستیابی به این منبع زندگی در بخش بسیار وسیعی از جهان با چالش‌های جدی روبرو است. سخن بر سر ماده‌ای است که برای تامین امنیت غذایی، حفظ سلامت، تداوم فعالیت‌های صنعتی و تامین انرژی ساکنان زمین اهمیت حیاتی دارد.

علاوه بر عوامل شناخته شده سنتی مانند افزایش جمعیت و مدیریت نادرست منابع، که تنش‌های آبی را در شماری از مناطق جهان به وجود آورده اند، دو عامل نسبتا تازه در بر هم زدن تعادل‌های زمین در عرصه اب نقش اساسی را ایفا میکنند:

- عامل نخست «گرمایش زمین» است که خشکسالی‌ها را طولانی تر کرده و حتی کمبود آب را، در مناطقی که تاکنون از آب کافی برخوردار بودند، به وجود آورده است.

رشد جمعیت و گسترش شهر نشینی و فرایند صنعتی شدن، زوال سفره‌های آبی، کاهش باران در بعضی از مناطق به ویژه در رابطه با گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، ، همه و همه مجموعه انفجار آمیزی را در شماری از کشور‌ها به وجود آورده اند که اگر با آنها مقابله نشود، دیر یا زود به بحران‌های ملی و منطقه‌ای و حتی «جنگ آب» منجر خواهند شد.

- عامل دوم بر هم خوردن شرایط اقلیمی است که تغییرات مهمی را در نحوه توزیع باران در سطح کره زمین به وجود آورده است. به عنوان نمونه توده‌های ابر در مناطق نزدیک به دو قطب پر پشت تر میشوند، حال آنکه در مناطق دیگری از زمین از جمله خاور میانه، آفریقای جنوب صحرا و آمریکای مرکزی ضخامت خود را از دست میدهند.

کارشناسان شرکت کننده در نشست امسال استکهلم بار دیگر در زمینه وخامت وضعیت سفره‌های آبی، که سی در صد ذخایر موجود اب در سیاره زمین را شامل میشوند، هشدار داده اند، به ویژه از آنرو که برداشت از این سفره‌ها با آهنگی به مراتب تند تر از بازسازی آنها انجام میگیرد. وضع به ویژه از آن نظر خطرناک است که همزمان با کاهش «عرضه آب»، تقاضای این ماده به دلیل افزایش جمعیت زمین رو به اوجگیری است.

رشد جمعیت و گسترش شهر نشینی و فرایند صنعتی شدن، زوال سفره‌های آبی، کاهش باران در بعضی از مناطق به ویژه در رابطه با گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، ، همه و همه مجموعه انفجار آمیزی را در شماری از کشور‌ها به وجود آورده اند که اگر با آنها مقابله نشود، دیر یا زود به بحران‌های ملی و منطقه‌ای و حتی «جنگ آب» منجر خواهند شد.

بازار جهانی آب

از هم اکنون، به ویژه در خاورمیانه، طرف‌های در گیر از ضربه زدن به منابع و تاسیسات آبی یکدیگر ابایی ندارند. نیروهای متخاصم در خاک سوریه، و یا ائتلاف زیر رهبری عربستان سعودی در یمن، بار‌ها از این حربه استفاده کرده اند. در رابطه با شماری از آب‌های جاری، تنش میان کشور‌ها رو به افزایش میرود. ترکیه که سر چشمه‌های فرات و دجله را در اختیار دارد، با سوریه و عراق مشکل دارد. مصر بر سر آب نیل با کشور‌های بالا دست خود، که به سد سازی در این رودخانه پرداخته اند، در گیر است. چین و همسایگانش بر سر شماری از رودخانه‌های مشترک کشمکش دارند. و این فهرست را می توان ادامه داد.

در ایران نیز بحران آب در زمره مهم‌ترین و حساس‌ترین مسایل برای امنیت و آینده کشور جای دارد. طی نیم قرن گذشته ایران با افزایش چشمگیر جمعیت و گسترش سریع شهر نشینی روبرو بوده، بی‌آنکه از سرمایه گذاری کافی و مدیریت درست منابع آبی برخوردار باشد.

کشاورزی با آبیاری غیر بهینه و اتلاف فراوان، نود و سه در صد از مصرف کل آب کشور را می بلعد. صنایع آب بر در مکان هایی غیر مناسب (مانند صنایع فولاد در کنار زاینده رود) مستقر شده اند. نبود یک بازار واقعی آب، با قیمت‌های واقعی، زمینه استفاده عقلایی از این منبع بسیار کمیاب را از سوی مصرف کنندگان فراهم نمی آورد. علاوه بر همه این کمبود ها، گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی نیز به بحران آب در کشور دامن زده است.

در حال حاضر سر نوشت تیره دریاچه‌ها و رودخانه‌ها به یک تراژدی بزرگ ملی بدل شده و افت شدید آب‌های سطحی و زیر زمینی همزمان با گسترش تنش میان ساکنان مناطق مختلف کشور بر سر تقسیم آب، یکی از مهم‌ترین دلنگرانی‌ها را برای جامعه ایرانی به وجود آورده است.

بهبود حکمرانی آب در سطوح ملی و بین المللی یکی از مهم‌ترین چالش‌های جامعه انسانی در قرن بیست و یکم میلادی است. توسعه پایدار در گرو صیانت منابع آبی است.دولت‌ها در تحقق این هدف طبعا نقش مهمی دارند، ولی نقش اصلی بر عهده جامعه مدنی و نیز شرکت‌های خصوصی است که در پیشبرد تکنولوژی آب و استفاده بهینه از منابع آبی تخصص دارند.

مجموعه بزرگی از فعالیت‌های مرتبط با یکدیگر، از صیانت منابع آب گرفته تا بازیافت فاضلاب‌ها و شیرین کردن آب دریا ها، یک بازار عظیم چهار صد میلیارد دلاری را در جهان به وجود آورده که حجم آن به سرعت رو به گسترش میرود.