گسترش و تقویت جریان وکالت و تقیه داشتن؛ ۲ مولفه راهبردی امام کاظم (ع)

تاریخ اسلام میان بسیاری از مناسبات اجتماعی، سیاسی و باور‌های کلامی و جهت گیری‌ها در همواره ارتباطی انکارناپذیر را به وجود می‌آورد. بر همین پایه، امامان معصوم (ع) در طول ۲۵۰ سال حضور در میان مردم با جهت گیری کلامی زمینه تعمیق نفوذ و گسترش اثربخشی و اقتدار خود را در عرصه رویکرد‌های اجتماعی و سیاسی فراهم کردند. در این میان امام موسی کاظم (ع) هفتمین پیشوای شیعیان با نفوذپذیری خود بر مردمان آن روزگار به جدی‌ترین خطر برای حاکمیت جور دستگاه سیاسی آن عصر بدل شد.

این امام معصوم (ع) در عرصه‌های مختلف تاثیر بسزایی داشت. اگر چه ایشان همیشه تحت فشار‌های زیاد خلفای عباسی بود، اما توانست با سیاست عالمانه خویش و پیگیری راه تقیه در زمینه‌های فرهنگی و علمی راه پیشرفت را هموار سازد و شاگردانی را در کمترین وقت به مدارج عالی ایمانی و علمی برساند.

هفتمین امام شیعیان (ع) به خاطر داشتن حلم، بردباری و فروبردن خشم خویش به کاظم شهرت یافت و به دلیل زهد و عبادت بسیار در میان پیروانش به «العبد الصالح» مشهور بود. «امین و صابر» از لقب‌های ایشان است و «ابوعلی، ابوالحسن، ابوابراهیم، ابواسماعیل و باب الحوائج» از کنیه‌های امام هفتم (ع) به شمار می‌رود.

دوره امامت موسی بن جعفر (ع) با خلافت چهار حاکم عباسی همزمان بود. جایگاه خاص ایشان در میان مردم و اعتقاد آن‌ها به شایستگی امام (ع) برای نشستن بر مسند خلافت و امامت موجب شد تا خشم دستگاه حاکم را برانگیزد و به همین علت بیشتر عمر امام موسی کاظم (ع) در تبعید و زندان گذشت و سالیان متمادی مورد آزار و اذیت دستگاه جور بنی عباس قرار گرفت.

سرانجام هارون الرشید خلیفه ظالم عباسی با دستور به سندی بن شاهک امام هفتم (ع) را در ۲۵ رجب ۱۸۳ قمری مسموم کرد و به شهادت رساند. پیکر پاک ایشان در کاظمین به خاک سپرده شد. اینک بارگاه مطهر ایشان میعادگاه دوستداران خاندان آل محمد (ص) است.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت هفتمین امام شیعیان (ع) در گفت: وگو با حجت الاسلام «علیرضا فروزنده فر» استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر امور دینی، ویژگی‌های شخصیتی و نقش ارزنده این امام همام (ع) را در گسترش مبانی الهی و دینی از منظر‌های مختلف بررسی کرد.

** نقش امام موسی کاظم (ع) در گسترش معارف شیعی
حجت الاسلام علیرضا فروزنده فر با بیان این موضوع که عصر سیاسی و اجتماعی دوران زندگی امام موسی کاظم (ع) برابر با حکومت چهار تن از خلفای عباسی بود، اظهار داشت: هر کدام از این چهار خلیفه، نقش ویژه‌ای در سرکوب شیعیان و علویان داشتند. البته دوران امامت این امام همام (ع) نیز با حکومت هارون تقارن داشت و در این برهه، اوضاع سیاسی و اجتماعی مردم نشان می‌دهد که قیام‌های مسلحانه در نقاط مختلف بلاد اسلامی ظهور و بروز پیدا کرد و در همین شرایط دشوار، ایشان اداره امور مسلمین را برعهده گرفت. سیاست و مشی حکومت، جنگ و مبارزه با شیعیان بود. از میان بردن ارتباط میان امام موسی کاظم (ع) و شیعیان، سبب شد تا ایشان سال‌های متمادی در زندان محبوس بماند. جریان‌های فکری مختلفی ظهور یافت که هر کدام خود را مجاز به توجیه و تحلیل مسایل دینی می‌دانستند.

احادیث جعلی به وسیله افراد مختلف در باب مباحث توحیدی و صفات الهی گسترش پیدا کرده بود به طوری که آن‌ها خود را برتر می‌پنداشتند و با القای این مطالب و حدیث‌ها مردم را به انحراف می‌کشاندند. در این هنگام امام موسی کاظم (ع) تلاش کرد تا با تربیت شاگردانی ممتاز و تاثیرگذار به دفاع عقلانی از دین و مذهب شیعه بپردازد. ایشان با نگاهی کامل و عقلی تلاش داشت تا جایگاه قرآن کریم و همچنین احادیث نبوی و ائمه اطهار (ع) را به مردم جامعه بفهماند و نگاه کاملی از اسلام و مسایل اسلامی ارایه دهد.

** تقویت جریان وکالت
این استاد دانشگاه، تقویت و گسترش شبکه وکالتی را از جمله راهبرد‌های سیاسی هفتمین امام شیعیان (ع) دانست و افزود: سختگیری‌های بیش از حد دستگاه حکومت عباسی به مردم سبب شد تا حرکت‌های اعتراض آمیزی از طرف شیعیان و علویان به خلفای عباسی وارد شود. در همین زمان امام موسی کاظم (ع) با تدبیر و سیاستی خاص جریان وکالت را گسترش و تقویت کرد. ایشان همچنین به صورت مخفیانه به دفاع از حرکت‌ها و اعتراض‌هایی که علیه حکومت می‌شد، می‌پرداخت. این امام همام (ع) همچون دیگر ائمه اطهار (ع) بر لزوم رعایت تقیه پافشاری داشت و می‌کوشید تا تشکل شیعه و رهبری آن‌ها را به طور پنهانی اداره کند. همچنین برای مبارزه با حاکمیت هارون و حفظ جامعه مسلمان به فرهنگ سازی دینی بپردازد و با استفاده از راه‌های گوناگون تلاش کرد، حکومتی منسجم و اسلامی را در جامعه آن روزگار با وجود خفقان دستگاه حکومتی به وجود آورد.

تقویت ابعاد علمی و فرهنگی برای بازاندیشی فرهنگ دینی راهبردی بود که امام (ع) در پیش گرفت تا زمینه‌های انحراف‌های فکری ایجاد شده در راستای تخریب فرهنگ سیاسی امامت به وسیله بنی عباس از میان برود. ایشان با وجود سال‌ها زندانی بودن باز هم با تربیت شاگردان و اصحاب برجسته شرایط را برای توسعه تعالیم دینی و مساله امامت، مهیا کرد.

هفتمین امام شیعیان (ع) به سازماندهی و برنامه ریزی اقتصادی شیعیان بسیار اهمیت می‌داد. ایشان باور داشت که انجام دادن مسوولیت و هدایت فکری جامعه زمانی با تلاش‌های اقتصادی همراه خواهد بود که انسان سازماندهی و برنامه‌ریزی دقیقی برای زندگی خود داشته باشد. ایشان از فعال‌ترین افراد در جامعه آن روزگار در زمینه فرهنگی و اقتصادی به شمار می‌رفت و اعتقاد شدیدی به اصل برنامه ریزی در زندگی داشت.

** تقیه مهمترین روش مبارزاتی سیاسی با دستگاه عباسی
این پژوهشگر امور دینی، تقیه و جایگاه آن را در توسعه اسلام یکی از روش‌های مبارزه سیاسی امام موسی کاظم (ع) دانست و گفت: خفقان حاکم بر عصر امامت امام موسی کاظم (ع) ایجاب می‌کرد که شیعیان درخواست‌های قلبی خود را با عنوان تقیه پنهان کنند، این مسأله تأثیر بسزایی بر ساماندهی شیعیان و یاران خاص این امام همام (ع) داشت. تقیه یکی از روش‌های مبارزه ایشان به شمار می‌رفت که آن را به یاران خویش توصیه می‌کرد تا از گزند حکومت جبار عباسی در امان بمانند تا توسعه دین و ارزش‌های امامت پایدار باشد.

شاگردان هفتمین امام شیعیان (ع) با تأسی به سیره سیاسی و فکری ایشان از هر شرایطی برای رسوا کردن حکومت بهره می‌بردند و در جلسه‌های درس و بحث علمی نیز مسأله امامت را برای همگان روشن می‌ساختند تا اذهان خفته بیدار شوند. «یونس بن عبدالرحمان، صفوان بن یحیی، محمد بن ابی عمیر» از جمله شاگردان ویژه امام موسی بن جعفر (ع) محسوب می‌شدند که هر کدام در یک یا چند علم تبحر و تخصص داشتند.

** جایگاه تقیه در جهان معاصر
حجت الاسلام علیرضا فروزنده فر با اشاره به این موضوع که اتخاذ روش تقیه در جهان معاصر می‌تواند جایگاهی ممتازی برای شیعیان داشته باشد، بیان داشت: رهنمود‌ها و دیدگاه‌های ائمه اطهار (ع) در هر شرایطی کاربرد دارد و نمی‌توان آن‌ها را منحصر به زمان حیات امامان معصوم (ع) دانست. این راهبرد‌ها باید در هر دوره‌ای به شکلی تازه مورد استفاده قرار گیرد. اگر شرایط به گونه‌ای باشد که حفظ آرمان دینی مبتنی بر تقیه محقق شود به طور قطع باید از اصل رازداری بهره برد.

امروزه با اجرای مستمر، ارزش‌های اسلامی در جامعه می‌توان سطح علمی و اخلاق مداری در جامعه ارتقا داد و همچنین علمای دینی و روحانیون می‌بایست چهره واقعی زندگی امام کاظم (ع) را برای امت اسلامی تبیین کنند تا برخی ذهنیت‌های نادرست که در تفکر مردم ریشه دوانده است از میان برود.