خود سازی و رمضان

مقدمه
مراد ازخودسازی، مبارزه با نفس، ریاضت و ادب کردن نفس و مهارکردن قوای نفسانی و تحت سیطره عقل و شرع قرار دادن آن است؛ همان که در روایات از آن به جهاد با نفس و جهاد اکبر یاد می‌شود.

زمینه‌های خودسازی
باتوجه به اینکه در ماه مبارک رمضان خدای سبحان برای همگان دعوت نامه فرستاده و همه لوازم و امکانات پذیرایی را فراهم کرده است، می‌توان موارد زیر را از زمینه‌های خودسازی بر سر سفره ضیافت الهی برشمرد:

۱- امداد الهی

طبق حدیث نبوی انسان درانجام هرکاری باید ازخداوند استعانت بطلبد تا بتواند آن را به بهترین شکل انجام دهد [۱]، با توجه به این حقیقت آیا برای کاربزرگی همچون تهذیب نفس و خودسازی نیاز به مدد و استعانت الهی نیست؟ انسان هرچه دراین راه از استعانت الهی کمک بگیرد بهتر می‌تواند درساختن نفس موفق شود. قرآن کریم می‌فرماید:

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (نور: ۲۱)

و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما پاک نمی‌شد، ولی [این]خداست که هر کس را بخواهد پاک می‌گرداند و خدا [ست که]شنوای داناست.

از سوی دیگر خدای سبحان به استعانت از روزه فرمان داده، می‌فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ معَ الصَّابِرینَ (بقره: ۱۵۳)‌ای کسانی که ایمان آورده اید، از شکیبایی و نماز یاری جویید، زیرا خدا با شکیبایان است.

به تصریح مفسّران مراد از صبر در اینجا روزه است و بدون تردید روزه از زمینه‌های بسیار مهم در تهذیب نفس و عامل دستیابی به تقوا به حساب می‌آید و امداد و نصرت الهی برای خودسازی در ماه مبارک رمضان بیشتر شامل حال انسان می‌شود.

۲- ارتباط با اهل بیت (ع)

از زمینه‌های مهم در خود سازی ارتباط با اهل بیت (ع) است. گونه‌های این ارتباط عبارتند از: آشنایی با سخنان آنان، خواندن زیارت نامه ها، نگهداری حرمت آنها، شرکت درمجالس (عزا و شادی) آنها، زیارت قبورشان و زیارت محبّان آنها. درروایات وارد شده است که اگرمردم را با سخنان ما آشنا کردید آن‌ها از آن اسقبال خواهند کرد. زیارت نامه‌ها موجب محبت و نزدیکی به اهل بیت (ع) است و محبت، کاهش مخالفت آنان را در پی خواهد داشت.

در ماه مبارک رمضان این امکان برای روزه داران فراهم است که خود را با اهل بیت (پیوند بزنند؛ چرا که در برخی از شب‌ها زیارت مخصوص امام حسین (ع) و دعای معروف «اَللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِکَ الْحُجةِ بْنِ الحَسَنْ...» در شب بیست و سوم وارد شده است. شرکت در مراسم عزاداری امیرالمؤمنین (توفیق رفتن به مجالس وعظ و سخنرانی و شنیدن روایات معصومین (ع) همه از برکات ماه مبارک رمضان است که ارتباط انسان با اهل بیت (ع) و در نتیجه امکان تهذیب نفس را برای انسان مهیا می‌سازد.

۳- همّت انسان

از آنجا که در ماه مبارک رمضان انسان خویشتن را به تشنگی وگرسنگی تمرین می‌دهد، شهوت در انسان فروکش می‌کند، مراقبت بیشتری در دوری از گناه صورت می‌گیرد و دل‌ها بر اثر روزه رقیق‌تر می‌گردد و از نظر روحی و روانی آمادگی و همّت بیشتری در انسان برای خودسازی ایجاد می‌شود.

خدای سبحان نیز وعده کرده، هرکس در راه او مجاهدت ورزد، راه‌های خود را به او بنماید و به سعادت و کمال نایلش سازد، چنان که در آیه‌ای می‌فرماید:

وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ (عنکبوت: ۶۹)

و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه‌های خود را بر آنان می‌نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.

در این آیه رسیدن به هدایت، مشروط به دوچیزدانسته شده است: اول؛ سعی وتلاش و دوم؛ در راه خدا بودن. بدیهی است که انسان تا چیزی را نخواهد به جایی نخواهد رسید.

عارف فرزانه مرحوم آقای بید آبادی به هنگام نوشتن نامه‌ای به یکی ازدوستان خود، ابتدا به نقش همّت انسان اشاره می‌کند و می‌نویسد:‌ای برادر و محبوبم! اگر بنده خدایی، همّت بلند دار... هشدار که مرد با همّتش پرواز می‌کند؛ همان گونه که پرنده با دوبالش. [۲]۴- زمان

انسان در هر سن وسالی مبارزه با نفس را آغاز کند، پسندیده است، ولی بهترین وقت برای شروع خودسازی، نوجوانی و جوانی می‌باشد. انسان‌هایی که به تکامل رسیده اند، خودسازی را اززمان نوجوانی و جوانی شروع کرده اند؛ زیرا صفات رذیله کمتردردل آن‌ها اثر کرده واگرهم اثر کرده باشد زودتر بیرون خواهد رفت.

همچنین خودسازی در بعضی از زمان‌ها بهتر از زمان دیگر صورت می‌گیرد، برای مثال ماه مبارک رمضان -که موانع راه تا حدودی برداشته شده است- زمان بسیار مناسبی برای خودسازی است.

۵- مکان

نقش مکان را نیز در خود سازی نباید نادیده گرفت. برای نمونه مساجد نقش مهمی در خود سازی ایفا می‌کنند و حضور در مسجد مخصوصاً در ماه مبارک رمضان می‌تواند تأثیر بسزایی در خود سازی انسان داشته باشد.

قرآن در باره نقش مسجد نسبت به کسانی که قصد خود سازی و طهارت نفس را دارند می‌فرماید:

فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ (توبه: ۱۰۸)

در آن، مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند.

مسجد محل پاک سازی روح و محل زیارت خدا و محبان خداست. امام حسن مجتبی (ع (وقتی به درب مسجد می‌رسید، سر خود را بلند کرده، می‌فرمود:

إِلَهِی ضَیْفُکَ بِبَابِکَ یَا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاکَ الْمُسِی ءُ فَتَجَاوَزْ عَنْ قَبِیحِ مَا عِنْدِی بِجَمِیلِ مَا عِنْدَکَ یَا کَرِیم. [۳]بار خدایا! مهمان تو بر در خانه ات قرار گرفته است،‌ای خدای نیکوکار! شخص گنه کار نزد تو آمده،‌ای پروردگار کریم! از گناهان من بخاطر آن نیکوئی هائی که داری درگذر.

بدیهی است که مهمان در حضور صاحب خانه بعضی از کار‌های خلاف شأن را مرتکب نمی‌شود. دیگر مکان‌ها مانند مشاهده مشرفه و قبور امامان معصوم (ع) و امامزاده ها، قبور شهدا، علما و مؤمنان، مجالس علما و محافل انس با قرآن نیز زمینه کاهش گناه و خودسازی را برای انسان فراهم می‌کنند.

عوامل خودسازی در ماه مبارک رمضان
برخی عوامل خودسازی در کلاس رمضان عبارتند از:

۱- نماز

رسول خدا (ص) می‌فرماید:

أَیُّهَا النَّاسُ... مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النارِ وَ منْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ. [۴]ای مردم! هر کس در ماه مبارک رمضان نماز مستحبی بخواند، خداوند، نامة آزادی از آتش را برای او می‌نویسد و هر کس در ماه رمضان، نماز واجب به جا آورد، ثواب هفتاد نماز واجب در غیر از ماه رمضان برای او خواهد بود.

نماز از نظر قرآن دو اثر کلی پیشگیری و درمانگری دارد.

اثرات پیشگیرانه نمازعبارتند از:

الف. کنترل کنندگی: خداوند در سوره معارج، ویژگی‌هایی را برای نمازگزاران برمی شمارد، ولی قبل از بیان آن ویژگی‌ها به نقش کنترل کنندگی نماز اشاره کرده، می‌فرماید:

إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَ إِذا مسَّهُ الْخیْرُ مَنُوعاً * إِلاَّ الْمُصَلِّینَ (معارج: ۱۸- ۲۲)

به راستی که انسان سخت آزمند [و بی تاب]خلق شده است. چون صدمه‌ای به او رسد عجز و لابه کند و، چون خیری به او رسد بخل ورزد، غیر از نمازگزاران.

ب. بازدارنده از فحشا و منکرات: قرآن می‌فرماید:

إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ (عنکبوت: ۴۵)

نماز از کار زشت و ناپسند بازمی دارد.

همچنین درباره اثرات درمانگری نماز رسول خدا (ص) می‌فرماید:

مثل نماز‌های پنجگانه مثل جوی آبی است که جلوی منزل یکی از شما جاری است که شما بدن خود را به وسیله آن در هر روز پنج نوبت می‌شویید. همان طوری که در اثر پنج نوبت شستن بدن شما از آلودگی پاک می‌شود. همچنین نماز‌های پنجگانه در صورتی که همیشه (با حضور قلب) خوانده شود آلودگی‌های روح را که همان گناهان باشد می‌شوید و دیگر گناهی باقی نمی‌گذارد. [۵]همان گونه که آب، چرک وکثافات بدن را ازبین می‌برد نماز نیز کثافات و گناهان قلب و روح را از بین خواهد برد.

براساس فرمایش پیامبردرخطبه شعبانیه، تأثیر نماز در ماه مبارک رمضان برتهذیب نفس به مراتب بیشتر می‌باشد. خصوصا اگرنماز با حضور قلب و اول وقت و به جماعت اقامه شود؛ لذا می‌بینیم بزرگان چه اهتمامی به برپایی نماز جماعت داشته اند.

۲- روزه

به خاطر تأثیر زیاد روزه برخودسازی و درنهایت برای تکامل نفس، قرآن توصیه نموده است که از روزه کمک بگیرید. [۶]برخی از علما برای روزه سه مرتبه بیان کرده اند؛ [۷]روزه عام، روزه خاص و روزه خاص الخاص.

روزه عام این است که روزه دار فقط از این منظر به روزه می‌نگرد که از طلوع فجر تا غروب چیزی نخورد و نیاشامد.

در روزه خاص روزه دار بخاطر درک و فهم بالای خودش از شناخت نفس، توجه دارد که با نخوردن ونیاشامیدن فقط می‌تواند مسیرکمی ازخودسازی را طی نماید، اما با حفظ گوش، چشم، زبان و دیگر اعضا از گناهان می‌توان پلّه‌های ترقی را بیشتر بپیماید؛ لذا علاوه بر نخوردن و نیاشامیدن در طول روز، مواظبت می‌کنند که اعضا و جوارح او نیز گرفتار پلیدی و گناه نشود.

در روزه خاص الخاص افراد به خاطر شناخت کامل نفس به این درجه رسیده اند که برای رام کردن کامل نفس باید علاوه بر دارا بودن صفات و علائم روزه عام و خاص، فکر و دل را نیز از پلیدی پاک کنند.

نبی اکرم (ص) سه ماه رجب، شعبان و رمضان را تا آخرعمر روزه می‌گرفت. علمای اخلاق و عرفا نیز برای خودسازی از آن بسیار استفاده می‌کنند و می‌گویند حتی المقدور روزه‌های مستحبی درماه، که سه روز می‌باشد، ترک نگردد. [۸]۳- توبه و استغفار

رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه می‌فرماید:

أَیهَا الناسُ... وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکُمْ... أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ ففُکُّوهَا باسْتِغْفَارِکُمْ. [۹]ای مردم! از گناهانتان به درگاه خدا توبه کنید...‌ای مردم! جانتان در گروِ اعمالتان است، جانتان را با استغفارتان از گرو در آورید.

آنچه در توبه مهم است و در بسیاری از مواقع مورد غفلت واقع می‌شود توبه در مقام عمل است، چرا که توبه زبانی را همه انجام می‌دهند؛ یعنی انسان برای جبران گناهان باید توجه کند و ببیند که گناه اگراز حق الله است در بعضی موارد توبه زبانی کافی است و در بعضی مواقع کافی نیست. مثلا اگر نماز نخوانده باشد توبه آن قضای نماز می‌باشد و اگر گناه از حق الناس است باید از صاحب حق حلالیت بطلبد. مثلا اگر غیبت او را کرده باشد اگر گفتنش مفسده نداشته باشد باید از او حلالیت بخواهد، یا اگر مال کسی را برداشته باشد توبه اش پس دادن آن مال است و اگر حق الناس از نوع آبرو باشد باید پیش کسانی که آبرویش را برده است اظهار پشیمانی کند، یا اگر کسی را گمراه کرده توبه آن هدایت گمراه شدگان است و یا اگردرشغل خود کم کاری کرده یا به بیت المال ضرر رسانده است باید نسبت به آن سازمان ادای دین کند.

چقدرزیباست کسی که در ماه مبارک رمضان به مهمانی خدا دعوت شده با حالت توبه یعنی با لباس پاک (غیر غصبی و حرام (با بدنی پاک (تغذیه از حلال) و با قلبی پاک (به دور از اخلاق رذیله) به ملاقات خدا برود و اگر نتوانست، با بهره گیری از نسیم‌های الهی که در این ماه و در سر سفره مهمانی خدا برایش فراهم است، حالت توبه را برای خود ایجاد کند.

۴- تلاوت قرآن

ازامام رضا (نقل شده است که درآخر جمعه ماه شعبان درضمن سفارش به اباصلت برای ورود به ماه مبارک رمضان با حالت طهارت و خلوص فرمود:

وَ أَکْثِرْ منَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ تِلَاوَةِ الْقرْآنِ وَ تبْ إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکَ لِیُقْبِلَ شهْرُ اللَّه إِلَیْکَ وَ أَنْتَ مُخْلِصٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. [۱۰]بسیار دعا و استغفار و تلاوت قرآن کن و به درگاه الهی از گناهانت تو به کن تا وقتی ماه خدا رمضان فرا می‌رسد تو خالص برای خدای عزوجل باشی.

از آنجا که تلاوت قرآن نقش مهمی در طهارت نفس دارد بزرگان اهتمام زیادی به تلاوت قرآن در زندگی خود داشته اند.

حضرت امام خمینی (ره) در برنامه روزانه خود چندین بار مشغول تلاوت قرآن بود و در ماه مبارک رمضان چند بار قرآن را ختم می‌کرد. [۱۱]میرزاجواد ملکی تبریزی نقش تلاوت قرآن را پی بردن به شکوه وعظمت کلام الهی و آورنده آن و نیز دور کردن پراکندگی از ضمیر و ذهن انسان می‌داند. وی درباره آداب قرائت قرآن می‌گوید:

نخستین و مهمترین آداب و آئین قرآن تدبّر و تأمّل درآن است؛ زیرا آن که درقرآن به تدبّربنگرد ناگزیر به اندازه تدبّر و تامّل خویش، شکوه و عظمت قرآن و آورنده قرآن و معانی و مفاهیم آن را خواهد یافت و همین درک و دریافت سبب خواهد شد تا به هنگام قرائت، ذهن و ضمیر خویش را از پراکندگی دور دارد. [۱۲].

اما نکته مهم در قرائت قرآن این است که انسان نباید به صرف عدم درک معانی و مفاهیم قرآن از تلاوت آن دوری کند؛ زیرا صرف قرائت قرآن بدون درک معانی و مفاهیم آن نیز تأثیر بسزایی در سازندگی انسان دارد. حضرت امام خمینی (ره) در ضمن دستورالعمل به همسرحاج احمدآقا می‌گوید:

من قائل بی خبر و بی عمل به دخترم می‌گویم درقرآن کریم این سرچشمه فیض الهی تدبّرکن، هرچند صرف خواندن آن؛ که نامه محبوب است به شنونده محجوب آثار دلپذیردارد؛ لکن تدبّردرآن انسان را به مقامات بالاتر و والاتر هدایت می‌کند. [۱۳]۵- دعا

ماه مبارک رمضان ماه راز و نیاز با خداست. بالاترین تعبیر قرآن درباره دعا این ا. ست که اگر دعای شما نبود خداوند اعتنایی به شما نمی‌کرد [۱۴]؛ و نیز دعا را عامل شکوفایی و رشد انسان می‌داند. [۱۵]در خطبه شعبانیه می‌خوانیم:‌ای مردم! در هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید، که آن هنگام (وقت نماز)، برترینِ ساعت هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش می‌نگرد و هر گاه با او مناجات کنند، پاسخشان می‌دهد و، چون او را صدا بزنند، جوابشان می‌گوید و، چون او را بخوانند، اجابتشان می‌کند.‌ای مردم! در این ماه، در‌های بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آن‌ها را بر شما نبندد؛ و در‌های دوزخ، بسته اند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آن‌ها را بر شما نگشاید؛ و شیطان‌ها در بندند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آن‌ها را بر شما مسلّط نسازد. [۱۶]در دعا پس از توجه به خدا و یاد اهلبیت، باید به چند عامل توجه کرد؛ و آن اینکه به کسی ظلم نکند؛ زیرا هیچ عاملی به مانند ظلم و اذیت به مردم، دعای انسان را حبس نمی‌کند، لقمه حرام نخورد، در جمع دعا کند و در دعا مردم را بر خود مقدّم بدارد. آیت ا... حسن زاده آملی می‌گویند:

رساله‌ای در امامت نوشتم، چون به پایان رسید آن را به حضور شریف استاد علامه طباطبایی ارائه دادم. در یک جای رساله دعای شخصی برای خودم کرده بودم به اینکه: خدایا! مرا به فهم خطاب محمدی (ص) اعتلا ده، علامه پس از مطالعه تمام آن رساله، هنگام رد رساله به اینجانب فرمود: آقا! تا من خودم را شناختم دعای شخصی در حق خودم نکردم، بلکه دعایم عام است. این تادیب اخلاقی بسیار در من اثر گذاشت. [۱۷]۶- نوافل

ازعوامل مهم در سازندگی انسان، نوافل و نماز‌های مستحبی است. در میان نمازمستحبی به دو نماز تاکید شده است: نافله نماز‌های یومیه و نمازشب. قرآن به نقش بسیار موثرنمازشب درخودسازی اشاره نموده است. درقرآن خداوند به پیامبرش سفارش می‌کند که اگر می‌خواهی به مقام محمود برسی درسایه نماز شب است. [۱۸]درنمازشب سه امتیاز می‌باشد:

الف. سکوت وآرامش شب: خداوند سبحان شب را مایه سکون و آرامش قرار داده است. شب برای پرواز به سوی غیب آماده تراست، چون سرگرمی‌های فراوان روز مانع توجه تام روح است. شب است که همه آرامند و مزاحمتی در کار نیست؛ لذا انسان دلباخته حق، فرصت مناسبی برای نیت خالص و زمزمه و مناجات پیدا می‌کند و از آن لذت می‌برد.

ب. آرامش ذهن و فکر: انسان پس از کمی استراحت، ذهن و فکرش آرامش یافته و راحت‌تر می‌تواند با خداوند راز و نیاز نماید؛ زیرا اشتغالات فکری و ذهنی و مزاحمت‌های اشخاص کمتر است.

ج. یاد خدادرخلوت: یاد خدا آرامش قلب هاست و بالاترین ذکرها، نماز است.

ترکیب این سه امتیاز، موجب صفای باطن وتهذیب نفس گشته وسبب پرواز روح به سوی لقاءالله می‌گردد. ازعوامل بسیار مهم موفقیت امام خمینی (ره) در تهذیب نفس می‌توان اهتمام او را در تهجّد و نماز شب دانست. [۱۹]۷- صلوات

یکی از عناصر مهمی که نقش کلیدی در خود سازی دارد، مسئله ذکر است و در میان اذکار، صلوات کلید اذکار می‌باشد.

یکی از ارادتمندان جناب شیخ [رجبعلی خیاط]می‌گوید:

شیخ به «استغفار» و «صلوات» خیلی اهمیت می‌داد و دریافته بود که این دو ذکر، دوبال پرواز سالک است. شیخ می‌فرمود: هرکس درطول زندگی زیاد صلوات بفرستد، به هنگام مرگ، رسول خدا (ص) لب او را می‌بوسد. [۲۰]۸- سجده

سجده به تنهایی و جدای از نماز یکی از پرسودترین وسایل خودسازی است. البته به شرطی که قرین چهارخصوصیت: ذکر‌های معجزه گر (ذکریونسیه: لا اله الاانت سبحانک انی کنت من الظالمین و ذکر لا اله الا الله)، درخلوت، به طور طولانی و با مداومت همراه باشد. همان گونه که دربارۀ یکی ازسجده‌های امام سجاد (ع) آمده که هزارمرتبه فرمود: «لاالله الا الله حقّاً حقّاً لا الله الا الله تعبُّداً ورقّاً لاالله الاالله ایماناً وصدقاً» وامام کاظم (ع) ازطلوع فجر تا ظهر در حالت سجده بودند. [۲۱]۹- حفظ زبان

زبان دراین ماه باید بر محور ذکرالله بچرخد وازآفات آن برحذر باشد. درکلام نبوی آمده است کسی که زبان خود را حفظ کند به کل قرآن عمل کرده است. [۲۲]عارف بزرگ میرزاجواد ملکی تبریزی درتوضیح کلام پیامبر (ص) می‌نویسد:

این فقره در نزد علمای اخلاق ازکلمات معجزنشان آن حضرت محسوب می‌شود. [۲۳]۱۰- کنترل چشم

رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه فرمود:

وَ غُضُّوا عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ أَبْصَارَکُمْ.

چشمانتان را [در این ماه]از نگاه‌های حرام باز دارید.

۱۱- مراقبت از گوش

رسول خدا (ص) فرمود:

وَ غُضُّوا... عَمَّا لَا یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیهِ أَسمَاعَکُمْ.‌ای مردم! گوشهایتان را [در این ماه]از شنیدن سخنان حرام بازدارید.

گوش دروازه دل است و نهفته‌های دل از مجرای زبان خارج می‌گردد پس نیش و نوش زبان وابسته به واردات از ناحیه گوش است. مترجم کتاب لقاءالله می‌گوید:

ازیکی از دوستان شنیدم که گفت: در مجلس مؤلف بزرگوار مرحوم حاجی میرزا جواد ملکی [تبریزی]قدس الله نفسه یکی از حضار غیبتی کرده بود، آن بزرگوار خیلی ناراحت شده بود وخطاب به غیبت کننده فرموده بود: چهل روز مرا به زحمت انداختی. [۲۴]اگرشنیدن یک غیبت چنین تأثیری دارد پس اگر گوش دروازه گناه شود چه بلایی بر سر نفس خواهد آورد. بنا براین، برای خود سازی ابتدا لازم است که بیشتراز اینکه اززبان استفاده کند از گوش بهره ببرد؛ همان گونه که امام علی (دربیان اوصاف یکی از برادران دینی خود می‌فرماید:

وَکَانَ عَلَی مَا یَسْمَعُ اَحرَصَ منْهُ علَی اَنْ یَتَکَلَّمَ. [۲۵]بر شنیدن بیشتر از سخن گفتن حریص بود.

۱۲- صدقه دادن

در روایتی می‌خوانیم:

مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اللَّه عنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاء. [۲۶]هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی دارد.

اگرچه نزول بلا‌های طبیعی مهم می‌باشد؛ اما چه بلایی بالاتر از بخل، تکبر، کینه، حسد و عجب وجود دارد که بتواند انسان را از پای درآورد. صدقه مانع نفوذ گناهان و صفات رذیله در نفس انسان می‌شود.

معصومان (ع) سفارش نموده اندکه انسان وقتی گرفتار امراض جسمانی و روحی می‌شود صدقه بدهد. راوی گوید: نزد امام صادق (بودم بحثی درباره بیماری پیش آمد. حضرت فرمود:

دَاوُوا مرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَة. [۲۷]بیمارهاتان را با صدقه دادن درمان کنید.

اگرصدقه چنین تأثیری دارد، بنابراین اثر آن در ماه مبارک رمضان بر تهذیب نفس دو چندان خواهد بود.

۱۳- حسن خلق

خوش خُلقی عامل مهمی در تهذیب نفس می‌باشد. چون در پرتو حسن خلق، بسیاری ازصفات رذیله مانند خشم، اذیت وآزار، توهین، تحقیر و... مهارشده وکم کم از بین می‌روند.

رسول خدا (ص) در روایتی خطاب به علی (ع) فرمود:

یَا علِیُّ أَحسِنْ خُلُقَکَ مَعَ أَهْلِکَ وَ جِیرَانِکَ وَ مَنْ تعَاشِرُ وَ تصَاحِبُ منَ الناسِ تکْتَبْ عِنْدَ اللَّهِ فی الدَّرَجاتِ الْعُلَی. [۲۸]ای علی! اخلاقت را با خانواده، همسایگان و همنشینانت نیکو ساز تا [نامت]نزد خدا در مراتب عالی و بلند نوشته شود.

رسول اکرم (ص) دراین حدیث، حسن خلق به سه گروه را به علی (ع) سفارش کرده است:

گروه اول؛ خانواده یعنی همسر، فرزندان و پدرومادر. اولین کسانی که بیشترین بهره را ازحسن خلق انسان باید ببرند خانواده اوست. کسانی موفق به کسب مراحل خودسازی می‌شوند که باخانواده خود کریمانه و انسانی واخلاقی واسلامی برخورد کنند.

گروه دوم؛ همسایگانند. درروایات وارد شده است که نه تنها نباید همسایه را اذیت کرد، بلکه باید در مقابل اذیت اوتحمل و شکیبایی کرد. [۲۹]گروه سوم؛ دوستان و همنشینان هستند انسان هر اندازه در داشتن حسن خلق نسبت به این سه گروه موفق باشد به همان اندازه در خودسازی موفق بوده وبه کمال نزدیک شده است.

نتیجه
از مطالب گفته شده چنین نتیجه می‌گیریم که:

۱) هرکاری از جمله خودسازی نیاز به زمینه و عوامل دارد تا به واسطه آن‌ها موجبات رشد و ترقی حاصل گردد.

۲) از میان زمینه‌ها امداد الهی و توسل به اهل بیت مهم‌ترین زمینه‌ها می‌باشد.

۳) انسان بدون استفاده از زمینه‌ها و عوامل ویا استفاده ناقص از آن‌ها نمی‌تواند راه تکامل را طی نماید.

۴) خودسازی عامل مهم شکوفایی شخصیت انسان است.

۵) انسان بدون خودسازی دائما درگرفتاری‌های جسمی و روحی روانی غوطه ور خواهد بود و درسایه خودسازی به آرامش (رسیدن به لقاءالله)، که مهم‌ترین هدف انسان در زندگی می‌باشد، نائل خواهد آمد.

پی نوشت‌ها

[۱]بحار الأنوار، محمدباقر مجلسی، (بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هـ. ق)، ج‌۷۳، ص. ۳۰۵.

[۲]روح مـجرد، سـید محمد‌حسین حسینی تهرانی، (مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، چاپ دهم، ۱۴۲۹ هـ. ق)، ص. ۲۹۵.

[۳]بحار الأنوار، پیشین، ج‌۴۳، ص. ۳۳۹.

[۴]همان، ص. ۳۵۶- ۳۵۸.

[۵]همان، ج. ۷۹، ص. ۲۲۲.

[۶]ر. ک. بقره (۲)، آیه ۴۵ و ۱۵۳.

[۷]اسرارالعبادات، محمدمحسن فیض کاشانی، (ذوی‌القربی، ۱۴۲۶ هـ. ق)، ص. ۲۵۳.

[۸]در محضر عارفان، واصف، بادکوبه‌ای، (قم، مـؤسسه فـرهنگی ـ. انتشاراتی پارسـایان، ۱۳۷۷، هـ. ش)، ص. ۱۴۵.

[۹]بحارالأنوار، پیشین، ج. ۹۳، ص. ۳۵۶‌- ۳۵۸.

[۱۰]همان، ج. ۹۴، ص. ۷۳.

[۱۱]سرگذ شت‌های ویژه از زندگی حضرت امام خمینی (ره)، مصطفی وجدانی، (انتشارات پیام آزادی، ۱۳۶۲ هـ. ش)، ج. ۲، ص. ۵۲ -۵۳.

[۱۲]درمـحضر عارفان، پیشین، ص. ۱۸۶.

[۱۳]نامه‌های عرفانی امام خمینی (ره)، محمد بدیعی، (قم، مؤسسه تـنظیم و نـشر آثـار امام خمینی (ره)، چاپ اول، ۱۳۸۲ هـ. ش)، ص. ۶۶.

[۱۴]فرقان (۲۵)، آیه ۷۷.

[۱۵]بقره (۲)، آیه ۱۸۶.

[۱۶]بحارالأنوار، پیشین، ج. ۹۳، ص. ۳۵۶- ۳۵۸.

[۱۷]هزار و یک نکته، آیة الله حسن زاده آمـلی، (مـرکزنشرفرهنگی رجاء، ۱۳۶۵ هـ. ش)، ص. ۶۲۱.

[۱۸]اسراء (۱۷)، آیه ۷۹.

[۱۹]سرگذشت‌های ویژه اززندگی حضرت امام خمینی (ره)، پیشین، ج. ۲، ص. ۵۱.

[۲۰]کیمیای مـحبت، مـحمد مـحمدی ری شهری، (قم، دارالحدیث، ۱۳۸۴ هـ. ش)، ص. ۲۰۷.

[۲۱]درمحضر عارفان، پیشین، ص. ۱۹۵، ۱۹۶.

[۲۲]چراغ سلوک، حسین احمدی حسین‌آبادی، (مؤسسه فرهنگی انـتشاراتی دارالارشاد، ۱۳۷۸ هـ. ش)، ص. ۱۲۴.

[۲۳]رساله لقا ء. الله، میرزا جواد ملکی تبریزی، (نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۰ هـ. ش)، ص. ۱۱۷.

[۲۴]رسـاله لقاء الله، پیشین، ص. ۱۰۴.

[۲۵]نـهج البـلاغه، صبحی صالح، (قم، دارالهجره)، حکمت ۲۸۹.

[۲۶]بحارالانوار، پیشین، ج. ۹۳، ص. ۱۷۹.

[۲۷]همان، ص. ۱۳۰.

[۲۸]همان، ج. ۷۴، ص. ۶۹.

[۲۹]همان، ج. ۷۵، ص. ۳۲۰.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه