بازار شام یا متروی تهران؟

به گزارش الف، هر روز عصر مانند روباتی برنامه ریزی شده، بدون توجه به مسیر به سمت ایستگاه متروی مورد نظر حرکت می کنم. این روال هر روزه ی من و بیشتر افرادی است که پای ثابتِ استفاده از مترو هستند. وقتی ایستگاه مترو مورد نظر مرکز شهر باشد که دیگر نور علی نور است؛ مانند آن است که از همان اول، داخل سیل جمعیت شیرجه بزنی و با آن جریان حرکت کنی.
از همان ابتدا که در ایستگاه منتظر قطار هستی چهره های متفاوتی می بینی. مسافران از همه طیفی هستند؛ دانشجو، کارمند، کارگر، کاسب، زنان خانه دار، کادر و وظیفه های ارگان های نظامی، افرادی که از شهرستان ها برای خرید و یا کاری اداری آمده اند، بیمارانی که برای یافتن آدرس مطب یا بیمارستان از ایستگاه نزدیک به محل مراجعه خود می پرسند و ... بخش کوچکی از افراد متفاوتی هستند که در مترو می توان دید؛ اما اینجا به دنبال طیف های گوناگون مسافران نیستم؛ چرا که همه ی آنها را کمابیش دیده ایم.
از زمان آغاز به کارمتروی تهران، با افتتاح ایستگاه های جدید به تدریج افراد مختلفی به جرگه ی استفاده کنندگان این سامانه ی حمل و نقل عمومی پیوستند. علاوه برصرفه ی اقتصادی، پوشش نسبتاً گسترده ی مترو در مناطق گوناگون شهر تهران یکی دیگر از دلایل اقبال مردم به استفاده از این سامانه بوده است.
افزایش تعداد مسافران و به تبع آن حضور اقشار مختلف در قطارهای مترو، باعث گردید تا این فضای گسترده و پر جمعیت مورد استفاده ی دستفروشانی قرار گیرد که امروزه به نوعی نبض واگن های مترو را دردست دارند. با توجه به متنوع و متفاوت بودن مسافران مترو؛ سلیقه های متفاوتی نیز در دسترس این فروشندگان قرار گرفته تا برای جلب نظر هرکدام از آنها، کالایی را برای فروش درنظر داشته باشند.
برخوردهایی جسته گریخته با این مسئله صورت گرفت، اما به دلیل نقص قانونی برای برخورد جدی با آنها، این امر مقطعی انجام شد و در حال حاضر هیچ گونه مقابله ای با این پدیده مشاهده نمی شود. در همین رابطه یکی از مدیران مترو گفته بود:«دستفروشی در مترو جرم نیست و یک رفتار مجرمانه به شمار نمی آید، از همین رو در قانون هم برای آن چیزی ذکر نشده و گویی از دید مجریان قانون هم جرم تلقی نمی شود».
با وجود این مسائل موج جدید حضور دستفروشان در مترو امری بدیهی به شمار می آید. وقتی صحبت از موج جدید می شود منظور من فقط از لحاظ تعداد افراد و از بعد کمی نیست. در این موج جدید شاهد ارائه ی انواع واقسام کالاها با روشی متفاوت هستیم.
در چند سال اخیر فضای کسب و کار همچون گذشته شرایط نابسامان و بیمار دارد و این امر موجب شده تا افراد بیشتری به امرار معاش از طریق دست فروشی روی بیاورند. در این شرایط فضای واگن ها به دلیل نبود نظارت و یا منعی از سوی شرکت مترو، تبدیل به بازاری برای عرضه کالاهای مختلف شده است؛ بازاری که از هر طیف و قشری در آن حضور دارند.
دستفروشان همیشه شهرهای بزرگ و محل تجمع مردم را رصد می کنند و به دنبال بازار مصرفی پر جمعیت تر و شلوغ تر هستند. مترو هم از این ماجرا مستثنی نبود و بساط دستفروشی آنهم به سبک جدید به بازار متحرک داخل واگن ها وارد شد. این حرکت آهسته اما پیوسته صورت گرفت. ابتدا دستفروشان در حال محک زدن برخورد شرکت مترو و شهرداری تهران با این پدیده بودند. چنانکه افراد ابتدا مستقلاً وارد عمل شدند و کالاها شامل موارد محدودی نظیر تنقلات و فال حافظ و این موارد بود؛ اما در سالهای اخیر، در واگن های مترو شاهد حضور منظم و متعدد دستفروشانی هستیم که اجناس متفاوت خود را به صورت عمده تأمین می کنند و با قیمتی نازل در مترو به فروش می رسانند. بعضاً گفته می شود که یک یا چند شخص بطور خاص مسئول تأمین اجناس این افرادند و به نوعی گرداننده ی دستفروشیِ منظم و سازمان یافته متروی تهران هستند.
دست فروشانی که این ایام به فعالیت می پردازند، همانند بازاریاب شرکتها رفتار می کنند و برای جلب مشتری به ظاهر سعی دارند چهره ی متفاوتی از خود ارائه بدهند؛ اگرچه این از ایجاد مزاحمت آنان نمی کاهد. وقتی در واگن قطار بین شهری تهران-کرج حضور داشته باشید لحظه ای از حضور این دست فروشان در امان نخواهید بود و آنها یکی پس از دیگری از راه می رسند.
دست فروشان عمدتاً به حالت تیمی عمل کرده و به نوعی زمان کار منحصر به خود و یا محدوده ی استحفاظی خود را دارند. آن ها به نوبت وارد واگن ها می شوند و جالب اینجا است که سعی می کنند از موازی کاری و بر هم زدن کسب یکدیگر پرهیز کنند! این رفتارهای تیمی بیشتر از آنکه نشان دهنده ی نظم کاری در میان آنها باشد، موجب نگرانی در موضوع دیگری می شود.
واگن های مترو فاقد نیروی نظامی و مسئولی برای برقراری نظم و امنیت بوده و تنها دوربین هایی در آن نصب شده اند که در عمل کارکردی ندارند. چرا که خود من هم شاهد آن بوده ام که حتی در صحنه هایی که درگیری میان مسافران و دستفروشان رخ می دهد، از رسیدگی کسی خبری نیست.
دستفروشانی که در حال حاضر در مترو حضور دارند به نوعی واگن ها را محدوده ی قلمرو خود می دانند و بدون توجه به نظر و رفاه حال مسافرین به فعالیت خود می پردازند. حال اگر این برخوردها به درجات بالاتری برسد چه کسی توانایی تأمین امنیت مسافران را در مواجهه با یک گروه از این افراد، در قطاری در حال حرکت خواهد داشت؟ آیا بی تفاوتی به حضور این افراد در داخل مترو رفتاری منطقی و بدون ریسک است؟
متاسفانه استقبال نسبی مسافران از دستفروشان و خرید اجناس آنها، نکته ی مهمی است که موجب فعالیت مضاعف این افراد شده است. از زمانی که برخورد با دستفروشان و جمع آوری آنها متوقف شد، طرحی به جریان افتاد که با استفاده از پوستر و اعلان از طریق بلندگوها سعی می نمود تا در راستای آگاهی شهروندان و عدم خرید از دست فروشان فرهنگ سازی نماید؛ اما متاسفانه مانند مواردی از این دست این راه حلی کافی و راهگشا برای مقابله با این پدیده نبود و بسیاری از مردم به دلیل قیمت پایین اجناس اقدام به خرید از دستفروشان می نمایند.
دستفروشی در مترو مانند دیگر معضلات اجتماعی، ثمره ی نابسامانی و ناهنجاری های دیگری است که به صورت مستقیم و غیر مستقم موجب بروز آن می شوند. وضعیت بد معیشت درصد قابل توجهی از جامعه، فضای کسب و کارِ بیمار و نبود امنیت اقتصادی در مشاغل و مواردی دیگر، موجب روی آوردن اشخاص مختلف از طیف های مختلف اجتماعی به پدیده ی دستفروشی شود که در کنار نابودی اصناف و مشاغل قانونی، موجب تغییر فرهنگ و عادت و روش زندگی در بسیاری از خانواده ها می گردد.
از سال 89 طرح هایی در راستای ساماندهی دستفروشان مترو، نظیر در اختیار قرار دادن غرفه های فروش کالا در شورای فرهنگی شرکت بهره برداری مترو تهران مطرح شده بود؛ اما این طرح ها تا این لحظه اجرایی نشده و حال و روز فضای واگن ها بسیار وخیم تر از 6 سال پیش شده است. لذا ورود جدی و اجرای ضربتی طرح هایی نظیر در اختیار قرار دادن غرفه و ساماندهی این افراد امری ضروری است که توقع اجرای آن از سوی مسئولین ذیربط می رود.